Ədalət mühakiməsinin təminində vəkilliyin funksional rolu

Hüquqi dövlətin əsas dayaqlarından biri ədalət mühakiməsinin effektiv və ədalətli həyata keçirilməsidir. Bu prosesdə vəkillik institutu müstəqil hüquqi peşə kimi mühüm funksional rol oynayır. Vəkillər yalnız məhkəmə və digər hüquq mühafizə orqanlarında vətəndaşlara hüquqi yardım göstərməklə kifayətlənmirlər, həm də insan hüquqlarının təmin olunmasının, qanunun aliliyinin möhkəmləndirilməsinin, ictimaiyyətin hüquqi maarifləndirilməsinin başlıca iştirakçılarından biridir.

Azərbaycan Respublikasında vəkillik fəaliyyəti konstitusion əsaslara malikdir. Konstitusiyanın 61-ci maddəsi hər kəsin peşəkar hüquqi yardım almaq hüququnu təsbit etmişdir. Bu hüququn təminatçısı isə yalnız vəkillərdir. Ədalət mühakiməsinin icrasında vəkillərin iştirakı ədalətli məhkəmə araşdırmasının təmin olunması baxımından zəruri şərtdir. Onların işi məhkəmənin obyektiv qərar çıxarmasına, tərəflərin bərabər hüquqlu olmasına, müdafiə hüququnun reallığa çevrilməsinə xidmət edir.

Son illərdə Azərbaycan vəkillik institutunun inkişafı bir sıra diqqətəlayiq nailiyyətlərlə müşahidə olunur. 2017-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Vəkillik fəaliyyətinin inkişafı ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” 2017-ci il 12 sentyabr tarixli 1597 nömrəli Fərmanı ilə vəkillik institutunun inkişafı istiqamətində mühüm islahatlara start verilmişdir. Həmin vaxtdan etibarən ölkədə vəkillərin sayı sürətlə artmağa başlamışdır. Əgər 2017-ci ildə vəkillərin ümumi sayı təxminən 900 nəfər idisə, 2025-ci ilə qədər bu rəqəm 2700-dən artıq olmuşdur. Bu artım xüsusilə regionlarda hüquqi yardıma əlçatanlığın təmininə mühüm töhfə vermişdir. Əvvəllər yalnız paytaxtda fəaliyyət göstərən vəkil bürolarının sayı indi ölkənin bütün bölgələrini əhatə edir. Beləliklə, vətəndaşların ədalət mühakiməsinə çıxış imkanları daha da genişlənmişdir.

Azərbaycan Vəkillər Kollegiyası yalnız məhkəmə işlərində iştirakla kifayətlənmir, həm də müxtəlif sosial və humanitar təşəbbüslərlə çıxış edir. Onlardan ən mühümlərindən biri pulsuz hüquqi yardım aksiyalarıdır. Kollegiya mütəmadi olaraq aztəminatlı ailələr, qaçqın və məcburi köçkünlər, əlilliyi olan şəxslər, uşaq və qadın təşkilatları üçün hüquqi məsləhətlər təşkil edir. Təkcə 2023-cü ildə dövlət hesabına göstərilən pulsuz hüquqi yardımın həcmi əvvəlki illərlə müqayisədə iki dəfədən çox artmışdır. Bu, sosial ədalətin təmininə və həssas qrupların müdafiəsinə böyük töhfədir.

Eyni zamanda, vəkillər cəmiyyətin hüquqi maarifləndirilməsi istiqamətində də fəal iştirak edirlər. Məktəblərdə, universitetlərdə və müxtəlif ictimai mərkəzlərdə keçirilən seminar və görüşlər vasitəsilə əhali arasında hüquq mədəniyyəti təbliğ olunur. “Açıq qapı günləri”, “Hüquq və gənclər” layihələri, televiziya və radio çıxışları, sosial şəbəkələrdə maarifləndirici paylaşımlar vəkillərin cəmiyyət qarşısında üzərinə götürdüyü məsuliyyətin nümunələridir.

Bundan əlavə, vəkillər beynəlxalq hüquq məkanında da Azərbaycan vətəndaşlarının müdafiəsini həyata keçirirlər. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində bir sıra işlərdə uğurlar qazanılması vəkillərin peşəkarlığının və beynəlxalq standartlara uyğun fəaliyyət göstərməsinin göstəricisidir. Bu fəaliyyət həm də Azərbaycan hüquq sisteminin beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artmasına xidmət edir.

Bütün bu nailiyyətlər göstərir ki, vəkillik fəaliyyəti yalnız fərdlərin hüquqi müdafiəsini deyil, həm də hüquqi dövlət quruculuğunu, cəmiyyətin hüquq mədəniyyətinin inkişafını, sosial ədalətin gücləndirilməsini və beynəlxalq hüquqi əməkdaşlığın genişlənməsini təmin edən çoxşaxəli bir institutdur.

Nəticə etibarilə, Azərbaycan vəkilliyinin əldə etdiyi nailiyyətlər – vəkillərin sayının üç dəfədən çox artması, regionlarda hüquqi yardıma əlçatanlığın təmin olunması, elektron xidmətlərin tətbiqi, dövlət hesabına hüquqi yardımın genişlənməsi, beynəlxalq əməkdaşlıq və peşə etikasının gücləndirilməsi – hüquqi yardımın keyfiyyətini və əlçatanlığını artırmışdır. Vəkillik fəaliyyəti bu gün yalnız fərdi hüquqların müdafiəsini deyil, həm də hüquqi dövlət quruculuğunu, qanunun aliliyini və sosial ədaləti möhkəmləndirən mühüm institut kimi çıxış edir.

İlhamə Həsənova

Vəkillər Kollegiyası Rəyasət Heyətinin üzvü