"2024-cü ildə məhkəmə-hüquq sistemində aparılan islahatlar daha da səmərəli olacaq"

2023-cü il Azərbaycan xalqı üçün tarixi ildir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm cənab İlham Əliyevin müdrik və uzaqgörən rəhbərliyi ilə (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına (8.III maddə) əsasən, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün təminatçısıdır) rəşadətli Azərbaycan ordusu Qarabağı 30 illik işğaldan tamamilə azad etmiş və ərazilərimiz üzərində nəzarəti bərpa etmişdir.

Bu böyük Zəfər, Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, görkəmli siyasi və dövlət xadimi Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illik yubileyində, “Heydər Əliyev ili”ndə əldə edilmişdir.

Həmçinin, 2023-cü ildə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin yaradılmasının 100 illiyi qeyd edilirdi. Azərbaycan SSR Ədliyyə Nazirliyinin 1923-cü il 13 fevral tarixli 8 nömrəli qərarı ilə “Azərbaycan SSR-də məhkəmə sistemi haqqında Əsasnamə” qüvvəyə minmişdir. Bu qərarda Ali Məhkəmənin funksiyaları müəyyən edilmiş məhz bu səbəbdən 1923-cü il fevralın 13-ü Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin yaranma tarixi hesab edilmişdir.

Yubileylə əlaqədar “Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi: Bir əsrlik yol” kitabı dərc edilmişdir. Kitabda oxucular Azərbaycanda əvvəlki dövrlərdən bu günə qədər məhkəmə sisteminin təşkili haqqında maraqlı məlumatlar əldə edəcəklər.

Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin yeni sədrinin seçilməsi

2023-cü ilin martında Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsinin sədrinin səlahiyyət müddəti başa çatmışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin və Milli Məclisinin qarşısında Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin yeni sədrinin seçilməsi kimi çətin vəzifə dayanırdı. Ali Məhkəmənin sədri Ali Məhkəmənin işinə rəhbərlik edir, həm prosessual, həm də inzibati (təşkilati) xarakterli mühüm səlahiyyətlərə malikdir. Odur ki, Ali Məhkəmənin sədri ədalət mühakiməsinin formalaşması və həyata keçirilməsində əsas şəxslərdən biridir və ölkə başçısının məhkəmə-hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi və müasirləşməsi ilə bağlı sərəncamların uğurla həyata keçirilməsi üçün şəxsən məsuliyyət daşıyır.

2023-cü il aprelin 5-də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri cənab Samir Nuriyev Ali Məhkəmənin yeni təyin olunmuş sədrini cənab İnam İmdad oğlu Kərimovu Ali Məhkəmənin kollektivinə təqdim etdi. Ali Məhkəmənin yeni sədrinin iş təcrübəsi ilə tanış olduqda dərhal diqqətə o məqam çarpır ki, müstəqil Azərbaycanın müasir tarixində ilk dəfə olaraq Ali Məhkəməyə yüksək beynəlxalq səviyyəli hüquqşünas alim rəhbərlik edəcəkdir (Qeyd: İnam Kərimov Avropanın ən yaxşı universitetlərində təhsil almış və hüquq üzrə doktor elmi səviyyəsini əldə etmişdir).

Bundan əlavə, Ali Məhkəmənin yeni sədri Azərbaycan Respublikasının Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyasının katibi, Avropa Şurasının Korrupsiyaya qarşı Dövlətlər Qrupunda Azərbaycan Respublikasının nümayəndə heyətinin rəhbəri, Azərbaycanın Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin sədri, Azərbaycanın Kənd təsərrüfatı naziri vəzifəsində çalışmışdır. Həmçinin cənab İnam Kərimov 20 aprel 2016-cı il tarixindən İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin Müşahidə Şurasının üzvüdür.

Düşünürəm ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti və Milli Məclisi Ali Məhkəmənin sədri vəzifəsinə namizəd seçərkən aşağıdakı meyarları rəhbər tutmuşdur: 1. Beynəlxalq hüquq sahəsində yüksək səviyyəli peşəkarlıq;

Korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində müasir biliklər, milli qanunvericilikdə və hüquq-mühafizə təcrübəsində korrupsiyaya qarşı mübarizə problemlərinin həlli zamanı antikorrupsiya standartlarına riayət olunmasının monitorinqində yüksək ixtisaslı Avropa mütəxəssisləri ilə birgə iş təcrübəsi;

Sosial əhəmiyyətli problemlərin həllinə töhfə verən sosial innovasiyaların həyata keçirilməsində praktiki təcrübə.

Məhkəmə sisteminin gələcək inkişafının prioritetləri

Ali Məhkəmənin sədrinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar bütün məhkəmə heyəti, prokurorluq əməkdaşları, vəkillər və prosesdə maraqlı olan digər iştirakçılar, habelə kütləvi informasiya vasitələri Ali Məhkəmənin yeni sədrinin məhkəmə sisteminin gələcək inkişafının əsas vektorlarının müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı açıqlamasını səbirsizliklə gözləyirdi. Tezliklə belə bəyanatlar verildi.

İctimai çıxışlarda, o cümlədən: “Müasir dövrdə ədalət mühakiməsi: Yeni çağırışlar, yeni imkanlar” mövzusunda elmi-praktiki konfransda; Şuşa şəhərində türk dövlətlərinin Ali Məhkəmələrinin sədrlərinin iştirakı ilə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Ədalət mühakiməsi və informasiya texnologiyaları: müasir çağırışlar” mövzusunda beynəlxalq konfransda, Strasburqda Avropa Şurasına üzv dövlətlərin Ali Məhkəmə sədrlərinin iştirakı ilə keçirilən “16 saylı Protokol əsasında məsləhətçi rəy mexanizmi vasitəsilə məhkəmə dialoqu” adlı beynəlxalq seminarda, Ali Məhkəmənin yeni sədri “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2019-cu il 3 aprel tarixli 604 nömrəli Fərmanından irəli gələn tələblərin vaxtında, dəqiq və davamlı şəkildə icrasını təmin etmək üçün Ali Məhkəmənin fəaliyyətində əsas prioritetləri açıqlamışdır.

Səslənən prioritetləri şərti olaraq dörd böyük blokda qruplaşdırmaq olar:

- Məhkəmə prosesinin müstəqilliyi, hakimlərin müstəqilliyi və ədalət mühakiməsini konstitusiya prinsiplərinə uyğun olaraq məhkəmə hakimiyyətinin həyata keçirilməsi üçün optimal şəraitin yaradılması məqsədilə innovativ yanaşmalardan və süni intellekt texnologiyalarından istifadə etməklə, ümumi yurisdiksiyaya aid məhkəmələrin maliyyə və maddi-texniki təminatının daha da inkişaf etdirilməsi.

Bura hakimlərin sosial və şəxsi toxunulmazlıq təminatları sahəsində tədbirlər, habelə təşkilati, idarəetmə, kadr, maliyyə, normativ-hüquqi, maddi-texniki, informasiya təminatı, uçot və statistik xarakterli tədbirlər daxildir.

- Qanunun vahid tətbiqini və onun prinsip və normalarına ciddi əməl olunmasını təmin etmək məqsədilə ədalət mühakiməsinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi.

Ölkədə aparılan məhkəmə islahatı aşağıdakıları təmin edəcəkdir:

1. Mülki məhkəmə icraatının diferensiallaşdırılması (müəyyən kateqoriyalar, sadələşdirilmiş icraatlar, ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr və s.), həm də məhkəməyədək alternativ prosedurların inkişafı vasitəsilə vətəndaşların ədalət mühakiməsinə daha da əlçatımlığının təmin olunması;

2. Müstəqil demokratik hüquqi dövlət çərçivəsində həm milli hüquqi ənənələrə, həm də ümumbəşəri insan hüquq və azadlıqlarına hörmət ruhunda dünyagörüşünü formalaşdırmaqla hakimlərin peşəkarlığının artırılması;

3. Məhkəmələrin hüquqi mövqeyinin sabitliyini və proqnozlaşdırıla bilənliyini təmin etmək məqsədilə qanunun tətbiqi üzrə vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması üçün daim Ali Məhkəmələrdə baxılan işlər üzrə məhkəmə təcrübəsinin müntəzəm ümumiləşdirilməsi və təhlili;

4. Məhkəmə prosesinin çevikliyi və sürətləndirilməsi (prosessual iqtisadiyyat); cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi, o cümlədən qabaqlayıcı tədbirin seçilməsinə yanaşmanın dəyişdirilməsi və sağlamlığa zərər vurmaqla bağlı olmayan kiçik və ya orta ağırlıqda olan cinayətlər üzrə məhkəmə cəriməsinin cəza kimi istifadəsinin hərtərəfli inkişafı (Cinayət Məcəlləsində məcburi azadlıqdan məhrum etmə cəzası nəzərdə tutulmadığı hallarda);

Yüksək ixtisaslı hüquqşünasların hazırlanmasında daimi iştirak, vəkillər, hüquqşünaslar, hüquq müdafiəçiləri, məhkəmə sahəsində çalışan jurnalistlər və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının digər nümayəndələri ilə mütəmadi əlaqə və ünsiyyət.

Bu məqsədlərə nail olmaq üçün Ali Məhkəmənin hakimləri və aparıcı hüquqşünas alimlərin iştirakı ilə ölkə üzrə müxtəlif tədbirlər və müzakirələr təşkil olunur.

Bu tədbirlər çərçivəsində vəkillərin mütəmadi qarşılaşdıqları problemlər müəyyənləşdirilir və məhkəmə sisteminin inkişafı, o cümlədən məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin təmin edilməsi ilə bağlı təkliflər müzakirə olunur.

- qloballaşma proseslərinin təsiri altında milli hüququn inkişafı.

İnkişaf etmiş demokratik dövlət kimi Azərbaycan Respublikası beynəlxalq əməkdaşlığa, o cümlədən məhkəmə-hüquq sahəsində əməkdaşlığa açıqdır.

Ən sıx əməkdaşlıq BMT təsisatları, Dünya ölkələrinin, eləcə də türk dövlətlərinin institutları ilə həyata keçirilir. Bu əməkdaşlığın nəticəsində, həm qlobal, həm də regional beynəlxalq institutlar milli hüquq institutlarının qanunvericilik və hüquq-mühafizə fəaliyyətində getdikcə daha çox iştirak edirlər.

Qloballaşma proseslərinin və süni intellekt texnologiyalarının təsiri

Hesab edirəm ki, qloballaşma prosesləri və süni intellekt texnologiyalarının milli hüquq sisteminə təsirinin təhlili vacibdir.

Ali Məhkəmənin sədri cənab İnam Kərimov öz çıxışlarında dəfələrlə qeyd etmişdir ki, biz qloballaşan dünyada yaşayırıq. Bu qlobal şəraitdə yeni hüquqi münasibətlər yaranır - lokal münasibətlər qlobal münasibətlərlə əvəz olunur. Ona görə də bunu nəzərə almaq və müasir çağırışlara cavab vermək üçün innovativ texnologiyalardan, xüsusən də süni intellekt texnologiyalarından istifadə etməyi bacarmaq lazımdır.

Həqiqətən də, bir çox ölkələrdə yerli (milli) hüquq qlobal (beynəlxalq) hüququn güclü təzyiqi altındadır. Bu fakta münasibətimizdən asılı olmayaraq, bu, müasir reallıqların obyektiv prosesidir.

Lakin, qloballaşma proseslərinin milli məhkəmə-hüquq sisteminə təsiri bəzən qarışıq nəticələrə gətirib çıxarır. Bir tərəfdən, belə təsir müsbətdir, çünki bu, “beynəlxalq standartlara” cavab verən vahid hüquq sisteminin formalaşmasına gətirib çıxarır. Digər tərəfdən isə, xalqın milli-tarixi kimliyini formalaşdıran milli hüquq mədəniyyəti, hüquqi kimliyinə də mənfi təsir göstərə bilər. Bundan əlavə, bəzi dünya güc mərkəzlərinin beynəlxalq qanunları qərəzli şəkildə təfsir edərək, Azərbaycan Respublikasına “təzyiq” vasitəsi kimi istifadəsini nəzərə almaq lazımdır. Qloballaşma proseslərinin inkişafı süni intellekt texnologiyalarının inkişafına və onun həyatın müxtəlif sahələrində, o cümlədən ədalət mühakiməsində tətbiqinə də öz töhfəsini verir.

Məhkəmə sisteminin müasir inkişafı təkcə ənənəvi məhkəmə icraatının (elektron məhkəmə) optimallaşdırılmasına yönəlmiş rəqəmsal texnologiyaların istifadəsi ilə deyil, həm də süni intellekt texnologiyalarından istifadə ilə xarakterizə olunur. Süni intellekt konsepsiyası onun proqram təminatını təyin olunmuş problemlərin həlli üçün müstəqil alqoritmlər hazırlamağa qadir olan öz-özünə öyrənən proqram təminatı sistemi hesab edir.

Süni intellekt texnologiyalarından istifadə (məhkəmə qərarlarının hazırlanması və qəbul edilməsi) habelə hakimin digər peşəkar funksiyalarının yerinə yetirilməsində alternativ kimi Böyük Britaniya, ABŞ, Çin, Cənubi Koreya, Fransa və Yaponiyanın məhkəmə praktikasında fəal şəkildə yayılmaqdadır. Hələ ki, bu əsasən informasiya, analitik və ekspert dəstəyidir ki, bu da hakimə daha balanslı və əsaslandırılmış qərarlar qəbul etməyə kömək edir.

Düşünürəm ki, ölkəmizdə süni intellekt sisteminin geniş tətbiqi üçün onun kənar müdaxilədən qorunmasını, “verilənlər bazası”nın öz orijinal meyarlarımızın əsasında yaradılmasını və süni intellekt təlim metodlarının hazırlanmasını tələb edir.

Beləliklə, müasir reallıqlarda milli hüquq sistemində süni intellekt və beynəlxalq hüquq standartlarından istifadə xalqın mədəni, həm sivil xüsusiyyətlərini, həm də ölkənin suverenliyini məhdudlaşdırmağa yönəlmiş müxtəlif dünya güc mərkəzlərinin mümkün “eqoist” maraqlarını nəzərə alaraq son dərəcə diqqətli, “tarazlaşdırılmış” yanaşma tələb edir.

Ali Məhkəmənin 2023-cü ildə fəaliyyətinin subyektiv (vəkil mövqeyindən) qiymətləndirilməsi

2019-cu ildən “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” cənab Prezidentin məlum Sərəncamı dərc edildikdən sonra onun icrası Ədliyyə Nazirliyi, Prezident Administrasiyası, həm də şəxsən cənab Prezidentin nəzarətindədir.

Dörd il ərzində aparılan islahatlar nəticəsində müsbət nəticələr əldə olunmuşdur. Sahədə nəticələrin daha da yaxşılaşdırılması Ali Məhkəmənin sədri və kollektivi üçün əsas məqsədlərdəndir. Şübhəsiz ki, Ali Məhkəmənin sədri məhkəmə-hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi, ədalət mühakiməsinin müasir çağırışlara uyğunlaşdırılması üçün yeni təkliflər irəli sürməsi, mövcud innovativ yanaşmaların daha da inkişaf etdirilməsi istiqamətində Ali Məhkəmənin işinə yeni təkan verməyə nail olmuşdur.

Qeyd edək ki, 2023-cü ildə aparılan işlər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Yeni yanaşmalardan istifadə etməklə vahid məhkəmə təcrübəsinin daha da ümumiləşdirilməsi;

2. Məhkəmələrin cinayət-məhkəmə fəaliyyətinin humanistləşdirilməsi;

3. Məhkəmə icraatının prosessual müddətlərinə ciddi riayət etməklə məhkəmə proseslərinin təşkilinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi;

4. Əsaslandırılmış və ədalətli hökmlər çıxarılması;

5. Hakimlər tərəfindən peşə, mənəvi və etik normalara ciddi əməl olunması.

Bu işlərdən əlavə, son bir ildə hüquqi məsələlər üzrə beynəlxalq əməkdaşlıq uğurla inkişaf etmiş, hüquq fakültəsinin tələbələri, hüquqşünaslar, KİV nümayəndələri və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının digər nümayəndələri ilə mütəmadi olaraq görüşlər, müzakirələr və seminarlar keçirilmişdir.

Ölkə vəkilləri ilə əməkdaşlığın inkişafı istiqamətində Ali Məhkəmənin rəhbərliyi tərəfindən görülən böyük işləri xüsusilə qeyd etmək istərdim.

Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının sədri cənab Anar Bağırov Ali Məhkəmənin rəhbərliyinə minnətdarlığını bildirərək, məhkəmələrin fəaliyyətində aşağıdakı müsbət cəhətləri qeyd etdiyi fikri ilə tam razıyam.

“Ədalət mühakiməsinin ümumi səmərəliliyi, hakimlərlə məhkəmə iştirakçıları arasında qeyri-prosessual münasibətlərin aradan qaldırılması üçün barışmaz mübarizə, Vəkillər Kollegiyasının Ali Məhkəməyə təqdim etdiyi ümumiləşdirilmiş irad və təkliflərin nəzərə alınmasına qeyri-rəsmi və iştirakçı yanaşma”.

Şübhə etmirəm ki, 2024-cü il də Azərbaycan Respublikasının məhkəmə-hüquq sistemində bütün ölkə cəmiyyətinin mənafeyinə uyğun aparılan islahatlar gələcək inkişafı baxımından daha da səmərəli olacaqdır.

Əziz Quliyev

Vəkillər Kollegiyasının üzvü