Ali Məhkəmədən təhlükəli presedent

Əmək müqaviləsinin podrat kimi qiymətləndirilməsi hüquqi sabitliyi pozur.

2025-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilmiş qərarda (İş № 2(102)-458/2025), təhsil müəssisəsində uzun müddət fəaliyyət göstərmiş müəllimlə bağlanmış əmək müqaviləsi podrat müqaviləsi (mülki hüquqi münasibət) kimi dəyərləndirilmişdir. İşçi illərlə eyni təşkilatda faktiki olaraq əmək funksiyasını yerinə yetirməsinə baxmayaraq, məhkəmə bu münasibətləri xidmət müqaviləsi çərçivəsində qiymətləndirmiş və nəticədə əmək hüquqları nəzərə alınmamışdır. Bu yanaşma ciddi hüquqi narahatlıq doğurur.

Halbuki, işçiyə verilən tapşırıqların xarakterinin və təşkilati asılılığın olması – açıq şəkildə klassik əmək münasibətləri əlamətlərini formalaşdırırdı. Buna baxmayaraq, Ali Məhkəmənin bu yanaşması hüquq sistemində ciddi presedent yaradır: əmək münasibətləri əmək müqaviləsi ilə deyil, podrat müqaviləsi (mülki hüquqi münasibət) kimi rəsmiləşdirildikdə, işçi sosial müdafiə hüquqlarından məhrum edilə bilər. Bu qərar əmək hüququ üzrə gələcək hüquqi qiymətləndirmələr üçün ziddiyyətli baza formalaşdırır və işəgötürənlərin hüquqi məsuliyyətdən yayınmaq üçün formal müqavilə mexanizmlərindən sui-istifadə etmə riskini artırır. Bu isə bir sıra fundamental hüquqi prinsip və normalara ziddir. Əmək Məcəlləsinə əsasən əmək müqaviləsi – işəgötürənlə işçi arasında əmək funksiyasının yerinə yetirilməsi üçün bağlanan qarşılıqlı razılaşmadır. Bu münasibətlər daimi, tabelikdə və iş vaxtı rejiminə uyğun qurulur. Halbuki mülki hüquq müqaviləsi olan podrat münasibətlərində bu cür tabelilik və əmək intizamı anlayışı yoxdur. İşin nəticəsinə görə ödəniş aparılır, prosesə nəzarət əmək hüququ qədər sıx deyil. Bu yanaşma əmək hüququnun mahiyyətinə zidd olmaqla yanaşı, həm də işçilərin sosial müdafiə mexanizmlərini (əmək stajı, pensiya təminatı, ödənişli məzuniyyət, işsizlikdən sığorta və s.) təhlükə altına alır.

Əmək Məcəlləsinin 7-ci maddəsinə əsasən əmək münasibətləri yalnız əmək müqaviləsinin bağlanması ilə yaranır və bu münasibətlər işəgötürənin rəhbərliyi altında, iş rejimi və iş şəraiti çərçivəsində əmək funksiyasının yerinə yetirilməsi ilə xarakterizə olunur. 43-cü maddə isə əmək müqaviləsinin məzmununda əmək funksiyası, iş yeri, iş vaxtı, əməkhaqqı və digər əsas şərtlərin öz əksini tapmalı olduğunu təsbit edir. Bu da onu göstərir ki, əmək müqaviləsinin məzmunu hüquqi münasibətin təyinatı üçün əsas meyardır.

Digər tərəfdən, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 390.1 və 390.2-ci maddələrində mülki-hüquqi müqavilələrin tərəflərin iradəsinə əsaslanaraq bağlandığı və xidmətin nəticəsinə yönəldiyi vurğulanır. Əmək münasibətlərində isə tərəflər arasında təşkilati və funksional bağlılıq, işəgötürənin rəhbərliyi altında fəaliyyətin həyata keçirilməsi və tərəfin işçi statusunu daşıması əsas meyarlar kimi qəbul olunur. Məhz bu hüquqi və funksional fərqlərə baxmayaraq, faktiki əmək xarakterli fəaliyyətin podrat müqaviləsi (mülki hüquqi münasibət) çərçivəsində dəyərləndirilməsi hüquqi müəyyənlik prinsipinə xələl gətirə bilər. Bu hüquqi çərçivə açıq şəkildə göstərir ki, faktiki əmək münasibətləri şəraitində bağlanmış istənilən müqavilə, adından asılı olmayaraq, məzmununa görə qiymətləndirilməli, işçinin əmək hüquqları mülki hüquq münasibətləri çərçivəsində deyil, məhz əmək hüququ prinsipləri əsasında qorunmalıdır.

Ali Məhkəmənin bu qərarı əmək hüququ ilə mülki hüquq münasibətləri arasındakı hüdudları zəiflədərək, gələcəkdə əmək müqaviləsi ilə işləyən minlərlə işçinin hüquqlarının pozulması üçün təhlükəli presedent yarada bilər. Əgər bu yanaşma sistemli hal alarsa, işəgötürənlər məsuliyyətdən yayınmaq məqsədilə əmək münasibətlərini formal olaraq xidmət müqavilələri ilə əvəz edə, nəticədə isə işçilər sosial təminatlardan, məzuniyyət haqlarından, əmək stajından və digər fundamental hüquqlardan məhrum ola bilər.

Bu qərar həmçinin məhkəmələrin hüquqi yanaşma mexanizmlərinə dair cəmiyyətin etimadına da mənfi təsir göstərir. Ali Məhkəmənin bu yanaşması, praktiki olaraq aşağı instansiya məhkəmələrinə və işəgötürənlərə mesajdır: işçini real əmək funksiyaları ilə işlədib, onu mülki-hüquqi müqavilə ilə rəsmiləşdirmək mümkündür. Bu isə həm əmək hüquqlarının pozulması, həm də dövlətin vergi və sosial sığorta sisteminə zərər vurulması deməkdir.

Nəticə:

1. Əmək münasibətləri ilə mülki münasibətlərin hüquqi fərqləri məhkəmələrdə daha aydın və prinsipial şəkildə tətbiq olunmalıdır.

2. Ali Məhkəmənin bu qərarının Plenum səviyyəsində nəzərdən keçirilməsi və analoji halların qarşısını almaq məqsədilə normativ əsaslı vahid hüquqi yanaşmanın formalaşdırılması vacibdir.

3. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi belə hallar üzrə vahid mexanizm formalaşdırmalı, əmək funksiyasına uyğun hüquqi münasibətlər standartlara əsasən tanınmalıdır.

4. Mülki müqavilələrin əmək münasibətləri ilə əvəzlənməsinin qarşısını almaq üçün hüquqi və inzibati nəzarət gücləndirilməlidir.

5. Hüquq ictimaiyyəti bu qərara qarşı açıq hüquqi diskussiya aparmalı və əmək hüquqlarının qorunması üzrə strategiya formalaşdırmalıdır.

Aytac Qurbanova

Hüquqşünas