Məhkəmə hakimiyyəti və dövlətin digər iki qolu arasında münasibətlər

Demokratik dövlətin konstitusion əsasını təşkil edən əsas prinsiplərdən biri hakimiyyət bölgüsü prinsipidir. Monteskyönün məşhur konsepsiyasına görə, dövlət hakimiyyəti üç qola bölünür: qanunverici, icraedici və məhkəmə. Bu bölünmə hakimiyyətin bir mərkəzdə cəmlənməsinin qarşısını alır və qanunun aliliyini təmin edir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 7-ci maddəsində təsbit olunduğu kimi, dövlət hakimiyyəti qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətləri əsasında həyata keçirilir və bu hakimiyyətlər bir-birindən asılı olmayan, eyni zamanda qarşılıqlı balanslaşdırılmış şəkildə fəaliyyət göstərirlər. Burada əsas məqsəd hər bir qolu öz funksional səlahiyyət çərçivəsində fəaliyyət göstərməyə, digərlərinə müdaxilə etməməyə, lakin bir-birini tamamlayan sistem kimi işləməyə yönəltməkdir.

Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi: hüquqi və institusional təminatlar

Məhkəmə hakimiyyəti dövlətin digər iki qolu – parlament və hökumətdən hüquqi, təşkilati və funksional müstəqilliyi ilə seçilir. Bu müstəqillik aşağıdakı təminatlarla qorunur:

- Konstitusiya təminatı: Hakimlərin toxunulmazlığı, səlahiyyət müddəti və məhkəmə qərarlarının icrası Konstitusiya ilə müdafiə olunur (maddə 127).
- İnzibati təminat: Məhkəmə-Hüquq Şurası və Ali Məhkəmə kimi orqanlar hakimlərin seçilməsi, karyera yüksəlişi və məsuliyyət məsələlərində müstəqil qərarlar qəbul edir.
- Maliyyə təminatı: Son illərdə məhkəmə sisteminin maliyyə müstəqilliyi artırılmış, məhkəmə infrastrukturunun modernləşdirilməsi üçün dövlət büdcəsindən müstəqil və birbaşa ayrılışlar həyata keçirilmişdir.
- Texnoloji müstəqillik: Elektron məhkəmə sistemi (e-məhkəmə), rəqəmsal sənəd dövriyyəsi və süni intellekt əsaslı qərar dəstəkləmə mexanizmləri müstəqilliyi praktik səviyyədə gücləndirir.

Azərbaycan modeli: son illərin islahatlarının mahiyyəti

Cənab Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatları yalnız struktur və kadr yenilənməsi deyil, həm də ədalət mühakiməsinin fəlsəfəsini yeniləyən mərhələ kimi qiymətləndirilir.
Əsas yeniliklər aşağıdakılardır:

​1.​Məhkəmə-Hüquq Şurasının səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi – hakimlərin müstəqilliyini təmin edən əsas orqanın rolu gücləndirilib; təyinat, qiymətləndirmə və intizam prosesi daha şəffaf olub.
​2.​Ali Məhkəmənin institusional mövqeyinin möhkəmləndirilməsi – məhkəmə presedentləri sisteminin tətbiqi və vahid hüquqi təcrübənin formalaşdırılması üçün mexanizmlər gücləndirilib.
​3.​Elektron ədalət mühakiməsi sisteminin tam tətbiqi – proseslərin şəffaflığı, qərarların icra səmərəliliyi və ictimai etimadın artması təmin edilib.
​4.​Hakimlərin təlim və etik davranış standartlarının beynəlxalq səviyyəyə uyğunlaşdırılması – Avropa Şurası və BMT-nin müvafiq sənədlərinə uyğun olaraq, peşəkar hazırlıq proqramları sistemləşdirilib.

Bu islahatlar nəticəsində Beynəlxalq Hakimlər Assosiasiyası (IAJ) kimi qurumların Azərbaycana marağının artması və 67-ci Baş Assambleyanın Bakıda keçirilməsi ölkəmizin ədalət mühakiməsində etibarlı tərəfdaş kimi qəbul edildiyini göstərir.

Məhkəmə hakimiyyəti dövlətin digər iki qolu ilə nəzarət və tarazlıq (checks and balances) prinsipi əsasında qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir:

- Qanunverici hakimiyyətlə münasibətlər: Milli Məclis məhkəmə sisteminin hüquqi çərçivəsini müəyyən etsə də, məhkəmə orqanlarının konkret işlər üzrə qərarlarına təsir edə bilməz. Hakimlərin məsuliyyəti yalnız Məhkəmə-Hüquq Şurası vasitəsilə həyata keçirilir.
- İcra hakimiyyəti ilə münasibətlər: Məhkəmələr icra hakimiyyətinin qərar və hərəkətlərini qanunla yoxlayır. Eyni zamanda, hökumət məhkəmələrin fəaliyyətinə maddi-texniki şərait yaradır, lakin qərarvermə prosesinə müdaxilə edə bilməz.
- Konstitusiya nəzarəti sistemi: Azərbaycan modelində bu tarazlığın əsas dayağı Konstitusiya Məhkəməsidir — o, qanunların və normativ aktların Konstitusiyaya uyğunluğunu təmin etməklə bütün hakimiyyət qolları arasında hüquqi balans yaradır.

Beynəlxalq kontekst və Azərbaycanın mövqeyi

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi yalnız hüquqi norma deyil, həm də mədəni dəyərdir. Avropa Məhkəmə Sistemləri Komissiyasının (CEPEJ) tövsiyələrində qeyd olunur ki, ədalət mühakiməsinin effektivliyi üçün dövlətlər arasında qarşılıqlı təcrübə mübadiləsi vacibdir.

Azərbaycan bu istiqamətdə nümunəvi addımlar atır. Misal üçün Beynəlxalq Hakimlər Assosiasiyası, Avropa Şurası və BMT ilə əməkdaşlıq, Regional təlim mərkəzlərinin yaradılması, Məhkəmə qərarlarının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması və.s

Məhkəmə hakimiyyətinin digər iki qolla sağlam və şəffaf münasibətlər qurması hüquqi dövlətin əsas dayağıdır. Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, bu balans qanunverici müdaxiləni istisna edən, lakin koordinasiyanı təmin edən model üzərində qurulub. Beynəlxalq Hakimlər Assosiasiyasının Bakı Assambleyası da bu reallığın tanınmasıdır:
Azərbaycan artıq təkcə regional deyil, qlobal miqyasda müstəqil, müasir və etibarlı məhkəmə sisteminə malik dövlət kimi qəbul olunur.

Polad Mehdi

Vəkillər Kollegiyasının üzvü