"Məktəb mediasiyası" təhsil və tərbiyənin  effektiv vasitəsi kimi

Tanınmış maarifçi Məhəmməd Tağı Sidqinin sözləriylə desək, məktəb cahili elmə qovuşdurur və ağıllı adama çevirir. Məktəb bizi cəhalət qaranlığından azad edir və parlaq gələcəyə aparır, insanın ləyaqəti onun verdiyi təhsil ilə bilinir. Məktəb həm də cəmiyyətin kəsişməsidir və çoxistiqamətli münaqişələrlə xarakterizə olunur: şagirdlər arasında, müəllimlər və şagirdlər arasında, müəllimlər və valideynlər arasında. Və bu münaqişələr bəzən çox ağır olur, bütün tərəflər üçün travmatik nəticələrlə dolu olur.

Risk altında olan yeniyetmələr və uşaqlar tez-tez münaqişələrə cəlb olunur, cinayətkar və ya qurban olurlar. Yeniyetmələrin və müəllimlərin adətən konfliktə reaksiya vermə üsulları çox vaxt əsl münaqişələri həll olunmamış qoyur.

Məktəblərdə mediasiyadan istifadə etmək üçün ilk cəhdlər 1980-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da edilib. O vaxtdan bəri bu və ya digər formada bu üsul dünyanın bir çox ölkələrində təhsil məkanında kifayət qədər geniş istifadə olunur.

Xatırladaq ki, mediasiya mübahisələrin alternativ həlli üsuludur. Eyni zamanda, mediasiya mübahisələrin həllinin bütün digər üsullarından əsaslı şəkildə fərqlənir. Mediasiyada üçüncü şəxs - vasitəçi mübahisəyə dair qərar qəbul etmək səlahiyyətinə və hüququna malik deyil və üstəlik, münaqişənin həlli variantlarını təklif etməkdən çəkinməlidir. Mediasiya tərəflərin həqiqi maraqlarına əsaslanan, bütün tərəflərə bərabər hüquqlar və imkanlar təmin etmək şərti ilə, fərdin şəxsiyyətinə hörmət, könüllü iştirak və iradə ifadəsi, qərarlar hazırlamaq və qəbul etmək azadlığı prinsipi ilə münaqişənin həlli üsuludur. Mediasiya proseduru tərəflər arasında konsensus qərarlarının hazırlanmasına yönəlib. Konsensusa əsaslanan həll, kompromisdən fərqli olaraq, hər bir tərəfin maraqlarını tam təmin etməklə etibarlı və sabit olur.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan mediasiya icması da təhsil sahəsi üçün məktəb mediasiyasından istifadə edərək, ölkəmiz üçün xüsusi olaraq orijinal bir metod hazırlamaq vəzifəsi ilə üzləşib. Bakı 2 saylı mediasiya təşkilatı olaraq ABŞ, Böyük Britaniya, Avstriya, Almaniya, Rusiya və digər ölkələrdə toplanmış təcrübəni təhlil edİb ümumiləşdirərək, Azərbaycan təhsilinin xüsusiyyətlərini, ailə münasibətlərini və sosial-mədəni şəraiti nəzərə alan “məktəb mediasiyası” layihəsini hazırlayıb, bu layihəni 2023-cü ilin ortalarında Mediasiya Şurasına təqdim etmişik və layihə Şura rəhbərliyi tərəfindən maraqla qarşılanaraq dəstəklənmişdir. Layihənin icrası üçün hazırlıqlar davam edir.

Beləliklə, "məktəb mediasiyası" həm innovativ metodologiya, həm də uşağın şəxsiyyətinin formalaşması, təhsili, tərbiyəsi ilə məşğul olan bütün müəssisələrdə - ailə və məktəbəqədər təhsil müəssisələrindən tutmuş ali təhsil müəssisələrinə qədər istifadə üçün nəzərdə tutulmuş təhsil texnologiyasıdır.

Dünyaya gələn hər bir uşaq fərdi olaraq həm müsbət, həm də mənfi inkişaf potensialı daşıyır. Buna görə böyüklərin vəzifəsi ona ən yaxşı olanı həyata keçirmək imkanı verməkdir. Həyatın ilk illərində bu vəzifə ailənin üzərinə düşür, sonra onu məktəbəqədər müəssisələr, məktəblər öz üzərinə götürür və təbii ki, həmyaşıdları ilə ünsiyyət uşaq və yeniyetmənin şəxsiyyətinin inkişafı və formalaşmasında xüsusi yer tutur.

Ancaq inkişafının bütün mərhələlərində insan özünü təhlükəsiz hiss etməlidir, onun üçün əhəmiyyətli insanlar tərəfindən qəbul edilməli, ona dəyər verilməli, hörmətli edilməli və o sevilməlidir. Yalnız bu halda uşaq normal psixofiziki və intellektual inkişaf imkanı əldə edir.

Təqdim etdiyimiz layihədə "məktəb mediasiyası" metodunun məqsədləri aşağıdakı kimi formalaşdırılmışdır:

- fəal vətəndaş mövqeyinə malik, qərar qəbul etməyi bacaran və öz hərəkətlərinə görə məsuliyyət daşıyan şəxsiyyətin inkişafı üçün əlverişli təhlükəsiz mühitin yaradılması;

- insan həyatının dəyərinin tanınmasına, hər bir fərdin unikallığının qəbuluna, hər kəsin öz ehtiyaclarını ödəmək və öz hüquqlarını qorumaq hüququna hörmət etməyə əsaslanan mediasiya dünyagörüşü ilə münaqişələrdə konstruktiv davranış mədəniyyətinin tərbiyəsi;

- müsbət nəticələrə əsaslanan mediasiya yanaşmasından istifadə etməklə təhsil prosesinin bütün iştirakçıları arasında (ailələr, tərbiyəçilər, müəllimlər, təhsil müəssisələrinin rəhbərləri, psixoloqlar, sosial işçilər, sosial pedaqoqlar, uşaqlar, yeniyetmələr, gənclər) ünsiyyət, hörmət, açıqlıq, xoş niyyət, qarşılıqlı qəbul mühitinin formalaşdırılması;

Layihənin ideyası olaraq təhsil sisteminin hər bir əməkdaşı mediasiya yanaşması bacarıqlarına malik olmalıdır. Hər bir təhsil müəssisəsində müəllimlər, məktəb psixoloqları, sosial pedaqoqlar və s. arasından beş-altı məktəb mediatoru olmalı və onlar "məktəb münaqişəsinin" həllində vasitəçi kimi çıxış etməli, həmçinin uşaqlara, valideynlərə, müəllimlərə məktəb münaqişələrinin həlli bacarıqlarını öyrətməlidirlər. Məktəb mediatoru münaqişənin həlli ilə yanaşı, münaqişədə müsbət düşüncə və konstruktiv davranışı, mediasiya prinsiplərini də yaymalıdır. Axı əsas məsələ münaqişələrin qarşısını almaqdır.

Məktəb mediasiyası metodu hazırlanarkən, anlayışa əsaslanan mediasiya yanaşması əsas götürülüb. Bu "a priori" yanaşma fərdə müsbət münasibəti və onun orijinal qalmaq hüququnun tanınmasını ehtiva edir.

"Anlamaq" nə deməkdir?

Münaqişədə adətən baş verən odur ki, tərəflər bir-birini başa düşmək imkanı və istəyi olmayan, bəzən özlərinin ziyanına olmaqla, çox vaxt düşməni "məhv etməyə" üstünlük verirlər. Çünki məlumatı almaq kifayət deyil, həm də onu düzgün başa düşmək lazımdır. Və bu mediasiyanın işlədiyi aspektlərdən biridir. O, pozulmuş və ya deformasiyaya uğramış ünsiyyəti düzəldir, tərəflərin özlərini və bir-birini anlaması üçün şərait yaradır. Anlamaq lazımdır ki, təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək, uşaqların tərbiyəsi üçün əlverişli iqlim və təhlükəsiz məkan yaratmaq böyüklərin sadə, lakin əksər hallarda iünor etdikləri bir həqiqəti başa düşməmələri halında mümkün deyil: ünsiyyət elə tərbiyədir. Təhsilin keyfiyyəti həm də ünsiyyətin keyfiyyətindən asılıdır. Buna görə də məktəb mediasiyası metodunun əsaslarından biri müsbət ünsiyyət bacarıqlarının öyrədilməsidir. Məktəb mediasiyası bir növ ünsiyyət məktəbidir. Məktəb mediasiyası metodunun inteqrasiyası böyüklərə mediasiyanın əsaslarını və bu üsuldan istifadə etməklə mübahisələri həll etmək bacarığını öyrətməklə başlayır. Peşə fəaliyyətinə görə təhsil sistemində çalışan tərbiyəçilər, müəllimlər, məktəb psixoloqları, sosial müəllimlər və sosial işçilər, qəyyumluq və qəyyumluq orqanlarının vəzifəli şəxsləri, hüquq-mühafizə orqanlarının çətin yeniyetmələrlə, cinayət törətmiş yetkinlik yaşına çatmayanlarla işləyən əməkdaşları və digərləri uşaqlar,yeniyetmələr,gənclərin tərəf olduği münaqişələrin həm iştirakçıları, həm də bu münaqişələrin həlli yollarını axtaranlardırlar.

Ümumiyyətlə həyatda olduğu kimi, təhsil sahəsində də hər dəqiqə mürəkkəb münaqişəli vəziyyətlər yaranır. Mediasiya münaqişələrə həyatın ayrılmaz hissəsi kimi yanaşır. Baxmayaraq ki, münaqişə olmadan heç bir inkişaf mümkün deyil, münaqişə çox vaxt dağıdıcı potensiala malikdir. Buna görə də, məktəb mediasiyasının vəzifələrindən biri münaqişənin enerjisini dağıdıcı deyil, yaradıcı istiqamətə yönəltməkdir. Axı, təhsil kontekstində mediasiyanın əsas məqsədi tərəflərin gələcək əməkdaşlığına yönəlmiş qarşılıqlı qaneedici həll variantının hazırlanmasıdır. Uşaqlara mediasiya yanaşmadan istifadə edərək münaqişələri həll etmək bacarığını öyrətməklə, biz onlara özlərinə hörmət etməyi, eləcə də başqalarını dəyərləndirməyi və qəbul etməyi öyrədirik. Biz uşaqlarda özünə dəyər hissini inkişaf etdirməyə kömək edir, həmçinin öz hərəkətlərinə, əməllərinə və ümumilikdə həyata məsuliyyətli münasibət aşılayırıq.

Mediasiya yanaşması onlara fəal həyat mövqeyi tutmaq və inkişaf etdirmək bacarığını öyrədir, onlar öz həyat ssenarilərinin gələcək inkişafı üçün məsuliyyət daşıyır, həmçinin ətrafdakı dünyaya təsir gücülərinin fərqində olurlar. Uşaqlara münaqişə vəziyyətlərinə düzgün reaksiya vermək bacarığını öyrətmək çox vacibdir. Öyrənmə prosesində onlar həm də empatiya, özünü başqasının yerinə qoymaq, başqasının əzabına həssas olmaq, başqasının ağrısını hiss etməyi öyrənirlər. Bunlar ən yüksək dəyərlərdir ki, onsuz insan insan ola bilməz və insan olaraq qala bilməz. Təhsil müəssisələrinin ərazisində münaqişələrin azaldılması üçün uşaqlara mediasiyanın öyrədilməsinin formalarından biri böyüklərlə kiçik və yaşlı yeniyetmələr arasında "həmyaşıd qrupları" yaratmaqdır. “Məktəb mediasiyası ” üzrə təlim keçmiş böyüklər uşaqlarla həmyaşıd kimi qruplarda uşaqlarla işləyirlər. Bu, uşaqların özlərini işə fəal şəkildə cəlb etməyə imkan verir. “Həmyaşıdlarımızı” öyrətməklə, biz onlara şəxsiyyətlərarası konfliktləri həll etmək üçün şərait yaradırıq, digər tərəfdən isə onlara özünü realizə etmə imkanı veririk. Uşaqlar özləri mediasiya ideyalarının yayıcılarına çevrilirlər.

Məktəb mediasiyası metodunun imkanlarını gücləndirmək üçün ona daha iki blokun inteqrasiya edilməsi vacibdir.Bu, təhsil prosesinin bütün iştirakçılarına yönəlmiş hüquqi təhsil blokudur - valideynlər, uşaqlar və təhsil sisteminin bütün işçiləri üçün məlumat verən hüquqi biliklər bloku. Uşaqlar və böyüklər üçün belə bir təhsil proqramının yaradılması zərurəti bizə işimizdə daim rastlaşdığımız təcrübədən irəli gəlir. Başa düşürük ki, əslində müəllim-tərbiyəçi heyətinin hüquqi bilikləri yoxdur. Çox vaxt bu, bir tərəfdən çox dərin, bəzən hüquqi konfliktlərə çevrilir, digər tərəfdən isə çox vaxt uşaqların psixoloji travmasının səbəbinə çevrilir.

Hər iki tərəfin hüquqi savadsızlığı, eləcə də bir-biri ilə ünsiyyət qura bilməməsi, qarşı tərəfi dinləyib eşitmək, empatiya qura bilməmək səbəbindən valideynlərlə müəllimlər arasında bəzən çətin münasibətlər yaranır. Müəllimlər çox vaxt anlaşılmazlıqların və valideynlərin istehlakçı münasibətinin qurbanı olurlar. Buna görə də hər bir tərəfin hamının bərabər hüquqlara malik olduğunu başa düşməsi və bu hüquqlardan xəbərdar olması vacibdir, eyni zamanda hər bir hüquqla bərabər vəzifə və məsuliyyət də dərk edilməlidir. Və əgər biz bu bilikləri ən azı kiçik addımlarla yaymağı bacarsaq və bu mühitdə maarifləndirici fəaliyyətlər təşkil edə bilsək, o zaman nəinki təhsil prosesinin bütün iştirakçıları üçün şəraitin yaxşılaşdırılması istiqamətində ilk addımları atacağıq, həm də təhsilin inkişafı üçün real zəmin yaradacağıq və bu bütövlükdə hüquqi mədəniyyətin yüksəldilməsi ilə nəticələnəcək.

İkinci blok psixologiya ilə əlaqəli blokdur - uşağın niyə öyrənmək istəmədiyini və ona necə kömək edəcəyini başa düşmək üçün bir yanaşma. Bəli, bu çox uzun, çətin bir yoldur. Amma indiki şəraitdə biz belə uşaqların ehtiyaclarına diqqət yetirməyə borcluyuq, xüsusən də ildən-ilə belə uşaqların sayı daha da artır. Müasir təhsil sistemi getdikcə normativ xarakter alır. Bu normativ tələblərə cavab verən uşaqlar çox azdır və bu qeyri normalara uyğun gəlməyənlər özləri də bilmədən özlərini kənar, "ikinci sinif" hesab edirlər ki, bu da istər-istəməz uşaqların böyük əziyyət çəkməsinə gətirib çıxarır. Mövcud statistika göstərir ki, uşaqların əksəriyyəti hətta məktəbəqədər təhsil müəssisəsində qoyulan normativ tələblərə cavab vermir. Belə çıxır ki, bunun obyektiv səbəbləri var. Belə anomaliyaları olan uşaqlar tez-tez mərkəzi sinir sisteminin qeyri-kafi funksiyasından əziyyət çəkirlər. Amma təəssüflər olsun ki, bu səbəblərin varlığı gizli olaraq qalır, üzə çıxarılmır və başa düşülmür. Yetkinlər çox vaxt davranış reaksiyalarının standart fikirlərinə uyğun gəlməyən səbəblər haqqında məlumatlara malik deyillər. Mövcud şəraitdə belə uşaqlar daha çox cəmiyyətdə, ilk növbədə, həmyaşıdları tərəfindən rədd edilir və böyüklər tərəfindən yanlış anlaşılır. İlk növbədə, onları oxuduqları, vaxtlarının çoxunu keçirdikləri mühit rədd edir. Valideynlərin bu məsələdə savadsızlığı ucbatından müəllimlər, həmyaşıdları tərəfindən rədd edilən, əksər hallarda kömək və anlayışdan məhrum olan uşaqlar risk qrupuna daxil olurlar. Səhv yolla inkişaf etmək üçün həyat ssenarisinə potensial namizəd olmaq. Onlar tez-tez çətin yeniyetmələr və yetkinlik yaşına çatmayan cinayətkarlar sırasına qoşulurlar.

Müəllim uşağın narahat olduğunu, itaətsiz olduğunu, tapşırıqları yerinə yetirmədiyini görəndə, təbii ki, bu, müəllimin qıcıqlanmasına səbəb olur. Hərəkətlərinin qoyulan tələblərə cavab verməməsi, zəif tərbiyə olunmasına görə uşağı daxilən günahlandırmağa başlayır. Müəllimlə valideynlər arasında münaqişə yaranır. Əslində, siz uşağa diqqət yetirməli, ona peşəkar məsləhətlər verməli və bu davranışın əsl səbəblərini müəyyən etməyə çalışmalısınız. Ona görə də təlimin bir hissəsi kimi “Məktəb mediasiyası”na cəlb olunacaq mütəxəssislər, proqramda təhsil alacaq və ya hansısa şəkildə iştirak edəcək valideynlərə uşaqlarda təzahür və simptomları bilmələri və tanıya bilmələri üçün müəyyən bilik və bacarıqlar aşılanmalıdır. Çünki səbəbləri müəyyən etdikdən sonra, sadəcə olaraq, uşaqlarla münasibətlərdə daha çox həssaslıq və anlayış göstərməklə, daha yaradıcı yanaşma ilə bu yardımı özləri təmin edə bilərlər. Ancaq bu blokun ən vacib vəzifələrindən biri vəziyyətə baxışınızı dəyişdirməyə, imkanlarınızı reallaşdırmağa və özünüz və başqaları üçün gücsüz, dağıdıcı mövqedən imtina etməyə imkan verən bilikdir ki, bu da qaçılmaz olaraq münaqişəyə səbəb olur.

Mediasiya yanaşması bütün tərəflər arasında dialoq ünsiyyətinə əsaslanır, bərabərliyi şərtləndirir və özünü ifadə etmək və münaqişə tərəflərinin maraqlarını müdafiə etmək üçün bərabər məkan təmin edir. Və bu imkanları reallaşdırmaq üçün bütün tərəflər təkcə öz hüquq və vəzifələrini deyil, həm də məsuliyyətlərinin hüdudlarını dəqiq dərk etməli və bilməlidirlər. “Məktəb mediasiyası ” metodundan və mediasiya yanaşmasından istifadə etməklə biz təhsil sahəsində təhlükəsiz mühit yaratmağa, hər şeydən əvvəl uşaqlara zərər vermədən hər kəsin eyni zamanda rəqibinin hüquqlarını tanımaqla,öz maraqlarını qorumaq və müdafiə etmək hüququndan və imkanından istifadə etməsinə şərait yaratmış oluruq.

İlhamə Həsənova

Bakı 2 saylı Mediasiya Təşkilatının rəhbəri, təlimçi-mediator