Zəruri müdafiə cinayət məsuliyyətinə səbəb olurmu?

Əməlin ictimai-təhlükəliliyini aradan qaldıran hallar elə hallardır ki, bu halların mövcud olması ilə zahirən cinayətə bənzəyən əməllər qanunauyğun davranışa çevrilmiş olur. Cinayət hüquq nəzəriyyəsində qeyd edilən halların təbiətinə müxtəlif cür – əməlin ictimai-təhlükəliliyini, bəzən əməlin cinayət və cəzalanmalı olmasını, bəzən də qeyri-hüquqiliyini aradan qaldıran hal kimi qiymət verilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsində beş hal – «Əməlin cinayət olmasını aradan qaldıran hallar» adı altında xüsusi fəsildə müəyyən edilmişdir. Belə hallara zəruri müdafiə (maddə 36), cinayət törətmiş şəxsin tutulması (maddə 37), son zərurət (maddə 38), əsaslı risk (maddə 39), əmrin və ya sərəncamın yerinə yetirilməsi (maddə 40) kimi hallar daxildir.

Bu məqalədə əməlin cinayət olmasını aradan qaldıran hallardan biri olan “zəruri müdafiə”dən ətraflı bəhs ediləcəkdir. Öncə cinayət qanunvericiliyimizdə bu məsələnin necə tənzimləndiyinə nəzər salaq:

- Zəruri müdafiə vəziyyətində, yəni özünü müdafiə edənin və ya başqa şəxsin həyatını, sağlamlığını və hüquqlarını, dövlətin və cəmiyyətin mənafelərini qəsd edənə zərər vurmaq yolu ilə ictimai təhlükəli qəsddən qoruyarkən törədilmiş hərəkət, zəruri müdafiə həddini aşmamışdırsa, cinayət sayılmır. (maddə 36.1)

- Peşə və ya digər xüsusi hazırlığından və qulluq vəziyyətindən asılı olmayaraq bütün şəxslər zəruri müdafiə hüququna malikdirlər. Bu hüquq, dövlət orqanlarına və ya başqa şəxslərə kömək məqsədi ilə müraciət etmək, habelə ictimai təhlükəli qəsddən yayınmaq imkanından asılı olmayaraq bütün şəxslərə şamil olunur. (maddə 36.2)

- Qəsdin xarakterinə və ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə açıq-aşkar uyğun gəlməyən qəsdən törədilən hərəkətlər zəruri müdafiə həddini aşmaq hesab edilir. (maddə 36.3)

Qanun ictimai-təhlükəli qəsdə məruz qalan şəxsin həmin qəsddən qaçmaq imkanına, yaxud da başqa şəxslərə, ya da dövlət hakimiyyəti orqanlarına kömək üçün müraciət etmək imkanına malik olmasından asılı olmayaraq zəruri müdafiədən istifadə hüququ verir. Buna görə də hücuma məruz qalan şəxs ona qarşı yönələn qəsdi başqa vasitələrlə aradan qaldırmaq imkanı olduğu halda, zəruri müdafiə hüququndan istifadə edərək qəsd edənə zərər vurmaq yolu ilə (zəruri müdafiə həddini aşmamışsa) mövcud qəsdi aradan qaldırmışsa, belə fəaliyyət qanunauyğun hesab edilir.

Əgər qanunvericiliyimizdə belə bir müddəa öz əksini tapmışdırsa, düşünürəm ki, oxuyucularımızın da bunun səbəbini və hüquqi-fəlsəfi mahiyyətini bilməsi məqsədəuyğun olar. Ümumiyyətlə özünümüdafiə bütün cəmiyyətlərdə və bütün zamanlarda hüquqauyğun sayılan bir hal olmuşdur.

Zəruri müdafiənin hüquqi təməli ilə bağlı bir sıra hüquqi-fəlsəfi fikirlər mövcuddur:

“Təbii hüquq” ideyasına görə, özünümüdafiə təbii hüquqdur və bu hüquq özünüqoruma instinktinin nəticəsi olaraq meydana gəlir. İnsanlar bəzən bu hüquqlarından cəmiyyətin xeyrinə imtina etsələr də, cəmiyyətin onları qoruya bilmədiyi anlarda onlar bu hüquqlarından istifadə edirlər. İnsanın özünü müdafiə etməsini hüququ normaları ilə qadağan etmək mümkün deyildir.

“Legitimlik” ideyasına görə, özünü müdafiə etmək məcburiyyətində qalan şəxs yalnız özünü müdafiə etmək məqsədi ilə hərəkət edər. Bu isə hüquqauyğun bir məqsəddir. Bu səbəbdən də, həmin şəxsə cəza verilməsi doğru deyildir.

“Hüquqların toqquşması” ideyasına görə iki hüquq qarşı-qarşıya gəldikdə dövlət daha üstün olan hüququ qorumaq məcburiyyətindədir. Zəruri müdafiədə üstün olan hüquq qəsdə (hücuma) məruz qalan tərəfin hüququdur və bu səbəbdən də, hücuma məruz qaldığı üçün zəruri müdafiə hüququndan istifadə edən tərəf cəzalandırılmaz.

“Cəmiyyətin mənafeyi” ideyasına görə isə zəruri müdafiə halında edilən hərəkət cəmiyyətin mənafeyinə zidd deyildir və hücuma məruz qalanın hüququ hücum edənin hüququndan daha üstündür.

Mövcud mənəvi normalar ictimai təhlükəli qəsdin qarşısını alan belə hərəkətlərə haqq qazandırır, ictimai və şəxsi mənafeyin pozulmasına qarşı, ədalətsizliyə qarşı barışmazlığı, ictimai borcun dərk edilməsini yüksək prinsip kimi elan edir. Zəruri müdafiə vəziyyətində yol verilən müdafiə hərəkəti ictimai faydalı olduğundan, hüquq qaydalarının möhkəmlənməsinə xidmət edir. Qeyri-hüquqi sayılmadığından belə hərəkətlərdə cinayət tərkibi olmur.

Cinayət hüququ zəruri müdafiə vəziyyətində icra edilən müdafiə hərəkətlərinə haqq qazandırmaqla yanaşı, bu hərəkətlərin hüquqi hesab edilməsi üçün müəyyən şərtlər nəzərdə tutur. Yol verilən hərəkətlərin zəruri müdafiə vəziyyətində törədilən əməl hesab edilməsi və cinayət məsuliyyətinin aradan qalxması üçün zəruri müdafiə institutuna xarakterik olan iki qrup şərtlərə riayət edilməlidir:

1. Qəsd əməli ilə bağlı zəruri müdafiənin hüquqilik şərtləri
2. Müdafiə hərəkətləri ilə bağlı zəruri müdafiənin hüquqilik şərtləri

Qəsd əməli ilə bağlı zəruri müdafiənin hüquqi şərtlərinə aşağıdakılar aiddir:

1. Qəsd ictimai təhlükəli olmalıdır – ancaq cinayət xarakterli qəsd zəruri müdafiə vəziyyəti yarada bilər. Belə qəsdlər cinayət qanunu ilə qorunan ictimai münasibətlərə ziyan yetirir. Buna görə də ictimai təhlükəli qəsd (hücum) zəruri müdafiənin əsası olur. İctimai təhlükəli qəsd yoxdursa, zəruri müdafiə vəziyyəti də yaranmır və müdafiə hərəkətinə də yol verilə bilməz.
2. Qəsd mövcud olmalıdır – ictimai təhlükəli qəsd obyektiv kateqoriya olduğu üçün onun başlanğıcı və sonu vardır. Mövcud qəsd başlanmış, davam edən və hələ başa çatmayan ictimai təhlükəli qəsdi nəzərdə tutur.
3. Qəsd həqiqi olmalıdır – qəsdin həqiqi olması onun obyektiv olaraq varlıqda yaşamasını və ictimai münasibətlərə real ziyan yetirməsini nəzərdə tutur. Təxəyyüldə yaşayan, əslində mövcud olmayan qəsd ictimai münasibətlərə ziyan yetirə bilməz.

Müdafiə hərəkətləri ilə bağlı zəruri müdafiənin hüquqilik şərtlərinə aşağıdakılar aiddir:

1. Mü­da­fiə hə­rə­kət­lə­ri­nə an­caq zə­ru­ri mü­da­fiə və­ziy­yə­ti ya­ra­dan ic­ti­mai-təhlükəli qəsdlə­rə qar­şı yol ve­ri­lir - ci­na­yət qa­nun­ve­ri­ci­li­yi mü­da­fiə edilən ob­yektlə­rin da­i­rə­si­ni konkret­ləş­di­rir. CM-in 36-cı mad­də­si be­lə obyektlə­rə özü­nü mü­da­fiə edə­nin şəx­siy­yə­ti­ni və hü­quq­la­rı­nı, ha­be­lə başqa şəxslə­rin şəx­siy­yə­ti­ni və hü­quq­la­rı­nı, elə­cə də döv­lət mə­na­fe­yi­ni, ictimai mə­na­fe­yi aid edir. Sadalanan obyektlərə qarşı yönələn ictimai təhlükəli qəsdlər zəruri müdafiə vəziyyəti yaradır və belə vəziyyətdə müdafiə hüququndan istifadə edilə bilər. Zəruri müdafiə vəziyyəti yaratmayan qəsdlərə qarşı müdafiə hüququ yaranmır.
2. Zə­ru­ri mü­da­fiə qəsd edə­nə zə­rər vur­maq yo­lu ilə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir – qəsd edə­nə zə­rər vur­maq­la hə­ya­ta ke­çi­ri­lən mü­da­fiə hə­rə­kət­lə­ri an­caq qəsd davam edən müd­dət ər­zin­də müm­kün­dür. Qəsd so­na çat­mış­dır­sa, ya­xud onun qar­şı­sı alınmış­sa, şəxs qəs­di da­vam et­dir­mək­dən im­ti­na et­miş­dir­sə, bun­dan son­ra zə­ru­ri müda­fiə və­ziy­yə­ti ol­ma­dı­ğın­dan, yol verilən və zərər yetirən hərəkətlər müdafiə hərəkəti kimi qiymətləndirilmir və ümumi əsaslarla cinayət məsuliyyəti yaranır.
3. Mü­da­fiə hə­rə­kə­ti­nin qəs­din xa­rak­te­ri­nə və təh­lü­kə­li­lik də­rə­cə­si­nə uyğun ol­ma­sı - müdafiə hərəkətləri qəsdin xarakterinə və təhlükəlilik dərəcəsinə uyğun olmadıqda, zəruri müdafiə həddini aşma vəziyyəti yaranmış olur. Cinayət Məcəlləsinin 36.3-cü maddəsinə əsasən, qəs­din xarak­te­ri­nə və ic­ti­mai-təh­lü­kə­li­lik də­rə­cə­si­nə açıq­dan-açı­ğa uy­ğun gəlməyən qəsdən törədilən hərəkətlər zə­ru­ri mü­da­fiə həd­di­ni aş­ma hesab edilir.

Zə­ru­ri mü­da­fiə həd­di­ni aş­ma ic­ti­mai təh­lü­kə­li­dir və bu­na gö­rə də ci­na­yət mə­su­liy­yə­ti ya­ra­nır. Zə­ru­ri mü­da­fiə həd­di­ni aş­ma­nın tə­ri­fi­nə gö­rə mü­da­fiə ilə qəsd ara­sın­da açıq­dan-açı­ğa uy­ğun­suz­luq ol­ma­lı­dır. Mü­da­fi­ə­nin və qəs­din açıqdan-açı­ğa uy­ğun ol­mama­sı, bun­la­rın za­hi­ri tə­rəf­lə­ri­nin də uy­ğun olmamasını nə­zər­də tu­tur. Belə uy­ğun­suz­luq, ilk növ­bə­də, mü­da­fiə hərəkətlərinə yol verən şəx­sə bü­tün ay­dın­lı­ğı ilə bəl­li olur. Məsələn, bağından meyvə oğurlandığını görən bağ sahibinin oğurluq edən şəxsi odlu silahdan atəş açaraq öldürməsi. Bu nümunədə müdafiə hərəkəti açıq­dan-açı­ğa qəsdin xarakterinə və təhlükəlilik dərəcəsinə uyğun olmadığından, edilən “müdafiə” hərəkətləri qeyri-hüquqidir.

Zəruri müdafiə ilə “Əməlin cinayət olmasını aradan qaldıran hallar”dan biri olan son zərurət arasında müəyyən oxşarlıqlar olduğundan, bəzən bu iki hal bir-biri ilə qarışdırılır. Bu səbəbdən də, hesab edirəm ki, zəruri müdafiə ilə son zərurət halları arasında olan mühüm fərqlər də diqqətə çatdırılmalıdır. Zəruri müdafiə və son zərurəti bir-birindən fərqləndirən əsas cəhətlər aşağıdakılardır:

1. Zəruri müdafiə vəziyyətində yaranan təhlükə həmişə insanın ictimai təhlükəli əməli ilə bağlı olsa da, son zərurətdə təhlükənin dairəsi daha genişdir.
2. Zəruri müdafiə vəziyyətində təhlükə hücum və ya qəsd edənə zərər vurmaq yolu ilə aradan qaldırılsa da, son zərurət vəziyyətində təhlükə üçüncü şəxslərə zərər vurmaq yolu ilə aradan qaldırılır.
3. Zəruri müdafiə vəziyyətində vurulan zərər, qarşısı alınan zərərdən az, ona bərabər, bəzi hallarda isə ondan çox ola bilər, son zərurət vəziyyətində vurulan zərər isə qarşısı alınan zərərdən az olmalıdır.
4. Zəruri müdafiədə qəsd başqa vasitələrlə də aradan qaldırıla bilər, son zərurətdə isə edilən hərəkət yeganə çıxış yolu olmalıdır.
5. Zəruri müdafiədə qəsd edənə yetirilən zərərə görə mülki hüquq məsuliyyəti yaranmır, son zərurət vəziyyətində isə üçüncü şəxsə yetirilən ziyan ödənilir.

Son olaraq, xarici ölkələrin nümunəsində zəruri müdafiə vəziyyətinin tənzimlənməsinə nəzər salaq. Amerikada mövcud olan “Qala doktrinası” şəxsə onun əmlakını, şəxsiyyətini və ictimaiyyəti təhdid edən hər şeydən onlara qarşı cinayət məsuliyyətindən qorxmadan müdafiə etməyə imkan verir. “Qala doktrinası” termininin özü 1604-cü ildə İngiltərənin Baş prokuroru ser Edvard Koka aid edilir və o, Semaynenin işində (1604) bildirir ki, “hər kəsin evi onun üçün qaladır, müdafiəsi, rahatlığı üçündür." Bəzi dövlətlər qala doktrinasını şəxsin iş yerinə və avtomobilinə qədər genişləndirir.

Sonda isə bildirmək istəyirəm ki, zəruri müdafiə yalnız yazılı qanun deyil, doğuşdan bəri var olan qanundur. Biz bunu yaratmırıq, təbiətin özündən həqiqət kimi qəbul edirik.

İbrahim Hüseynov

"Yusif Allahverdiyev və partnyorları" Vəkil Bürosunun vəkili