"Selektiv abort gender ayrı-seçkiliyidir" - MÜSAHİBƏ

Bildiyiniz kimi son zamanlar selektiv abortlar ictimaiyəti narahat edən ciddi müzakirə obyektinə çevrilib. Belə ki, çox təəssüflər olsun ki, selektiv abortlara görə ölkəmiz dünya ölkələri arasında liderlik edən Çini də ötərək hazırda sırada birinci yerə keçib. Məhz bu halın qarşısının alınması yolları barədə hüquq camiyəsinin nə düşünməsi haqqında tibb hüquqşünaslarının fikirləri çox önəmlidir.

E-huquq.az xəbər verir ki, “İnjuria” jurnalının və platformasının təsisçisi, hüquqşünas Kəmalə Məmmədova və tibb hüququ sahəsində elmi tədqiqatçı Bakı Dövlət Üniversitetinin Hüquq fakultəsinin müəllimi, Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının üzvü Hikmət Babayev mövzu ilə bağlı sualları cavablandırıb.

Kəmalə xanım, ölkədə tibb hüququnun vəziyyəti və eyni zamanda mövzumuz haqqında nə düşünürsünüz?

Kəmalə Məmmədova: Qeyd etmək istəyirəm ki, Tibb hüququ Azərbaycanda formalaşan yeni bir hüquq sahəsidir və bu istiqamətdə son illər ərzində bir çox addımlar atılıb. AMEA-ın Hüquq və İnsan Haqları İnstitutu tərəfindən tibb hüququ ilə bağlı yeni kitabların nəşri, dərs vəsaitlərinin çap olunması bunun nümunəsidir. Tibb Hüququ vətəndaşların sağlamlığının qorunması, həkim və pasiyent hüquqları, tibb işçilərinin hüquqları və vəzifələri, bu sahədə qanunların tətbiqi, məsuliyyət tədbirləri, səhiyyə sahəsində fəaliyyət göstərən insanların vəzifələri, ictimai münasibətləri əhatə edən bir hüquq sahəsidir.

Sualınızla bağlı düşünürəm ki, çox önəmli mövzuya toxunmusunuz. Belə ki, XXI əsrdə Azərbaycan Respublikasında nəsil artımında baş vermiş geriləmə və insan dölündə cinsiyyətin müəyyən edilməsinə imkan yaradan müayinə imkanlarına həddindən artıq meyillilik nəticəsində ölkədə prenetal dövrdə oğlan uşaqlarına verilən üstünlük selektiv abortlar vasitəsilə reallaşdırılır. Bu isə öz növbəsində doğulan uşaqlar arasında cinsiyyət nisbətinin əsaslı dərəcədə pozulmasına yol açır. Hətta BMT-nin Əhali Fondunun tədqiqi hesablamalarına görə, ölkəmizdə doğulan uşaqlar arasında cinsiyyətə görə nisbətin ciddi şəkildə pozulması davam etsə, 2050-ci ilədək hər il doğulan oğlan uşaqlarının sayı qız uşaqlarının sayından 12000-15000 nəfər çox olacaq. Cəmiyyətdə kişilərin sayının bu artımla davam etməsi ölkənin acınacaqlı nəticələrlə üz-üzə qalması halına gətirib çıxara bilər. Bura gender bərabərsizliyi, zorakılıq, erkən nikah, insan alveri və kriminal səviyyənin artması da aiddir.

Hikmət müəllim, siz tibb hüququ sahəsində bir sıra elmi araşdırmaların müəllifisiniz. Ümumiyyətlə hüquqi cəhətdən bu növ abortun səbəbini nədə görürsünüz?

Hikmət Babayev: Aliyə xanım, ilk növbədə olduqca əhəmiyyətli mövzuya yer verdiyiniz üçün sizə və redaksiyanıza təşəkkürümü bildirirəm. Məndən əvvəl hörmətli həmkarım Kəmalə xanım çox doğru qeyd etdi ki, selektiv abortlar yaxın illərdə ölkəni acınacaqlı və çıxılmaz hallarla üz-üzə qoya bilər. Hesab edirəm ki, məsələnin kökündə sosial vəziyyətlə yanaşı hüquqi əsaslar da durur. Ümumiyyətlə belə deyərdim ki, tibb hüququ ilə bağlı qüvvədə olan qanunlarımız və digər sənədlər təkrar və ciddi nəzərdən keçirilməlidir. Əsas məsələlərdən başlıcası abortlar nəticəsində doğulmamış uşaqların, digər sözlə insan dölünün hüquqlarının pozulmasına diqqəti çəkmək istərdim. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək olar ki, milli qanunvericilik bazasında doğulmamış uşağın hüquqları bilavasitə qorunmur və məhz bu baxımdan artıq zaman bu istiqamətdə konseptual fikirlərin formalaşmasının labüdlüyü önə çıxır. Mən artıq demək olar ki, 2018-ci ildən etibarən öz elmi tədqiqatlarımda "Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun, eləcə də onun tətbiq edilməsi ilə bağlı bəzi məsələlər haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 12 yanvar 1999-cu il tarixli 5 nömrəli Qərarına əsasən Hamiləliyin süni surətdə pozulmasına dair tibbi və sosial göstərişlərin müəyyənləşdirilmiş siyahının, həmçinin Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 121-ci Maddəsinin (Ananın yeni doğduğu uşağı qəsdən öldürməsi) dispazisiyasının yenidən nəzərdən keçirilməsinin aktuallığını vurğulayıram. Bu barədə növbəti elmi məqaləmdə geniş izah verəcəm.

Kəmalə xanım, siz hüquqşünas olaraq məsələnin kökünü nədə görürsünüz və bununla bağlı dünya praktikasında vəziyyət necədir?

Kəmalə Məmmədova: Öncə qeyd edim ki, Hikmət müəllim məsələyə hüquqi cəhətdən doğru yanaşaraq bir sıra normativ hüquqi aktların təkmilləşdirilməsinə zərurətin yaranması barədə fikirlərində haqlıdır və onunla həmfikirəm. Mən də onun fikirlərinə qatılaraq qeyd etmək istərdim ki, Selektiv abort kimi tanınan dölün cinsiyyətinə görə seçmə abort haqqında qərar, cins, genetik anomaliyalar və ya digər tibbi göstərişlər kimi dölün müəyyən xüsusiyyətləri əsasında edildikdə meydana gəlir. Əksər Avropa ölkələrində abortla bağlı qaydalar fərqli milli qanunvericiliklə müəyyən edilir. Məsələn Polşada seçmə abortlara ciddi bir qadağa var. Abortlar yalnız hamiləlik, ananın sağlamlığı ciddi bir təhlükə olduqda və ya dölün ciddi qüsurları varsa, şiddətli bir hərəkətin nəticəsi olduqda icazə verilir. İrlandiyada 2018-ci ilə qədər seçmə abort halları da daxil olmaqla abort qadağan edilirdi. Lakin, 2018-ci ildə referendumdan sonra qadağanı ləğv edən abort, o cümlədən seçmə abortlara müəyyən hallarda icazə verilir. Digər bir nümunə, Maltada, selektiv abortlar da daxil olmaqla abortlar ümumiyyətlə qadağandır. Malta, abortun tamamilə qadağan olduğu dünyanın bir neçə ölkəsindən biridir. Finlandiya, ümumiyyətlə abortların hamiləliyin ilk 12 həftəsində bir qadının istəyi əsasında yalnız tibbi göstəricilər varsa abortlara icazə verilir. Fransada, hamiləliyin ilk 12 həftəsi ərzində abort icazə verilir və ananın və ya ciddi fetal qüsurlarının sağlamlığı üçün təhlükə halında seçilmiş abortlara icazə verilir. Almaniyadakı abort haqqında qanunlar müxtəlif və regional normalarla tənzimlənir. Hamiləliyin ilk 12 həftəsi ərzində abortlara icazə verilir və genetik anomaliyalar və ya tibbi göstəricilər halında seçilmiş abortlara icazə verilir. Belə misallar çox gətirə bilərəm və düşünürəm ki, bu hər ölkənin milli mentoriteti, ali qanunları və yaranmış sosial-ictimai vəziyyət nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilir. Hazırda ölkəmizdə yaranan vəziyyətin və BMT-nin Əhali Fondunun tədqiqi hesablamaları nəzərə alınaraq qanunlarımız yenidən nəzərdən keçirilməlidir.

Hikmət müəllim, qeyd etdiniz ki, milli qanunvericiliyimizdə embrion hüquqları tanınmamışdır. Fikirlərinizi necə dəqiqləşdirə bilərsiz?

Hikmət Babayev: Birinci növbədə qəbul etmək lazımdır ki, abort yəni, hamiləliyin süni pozulması dedikdə embrionun, başqa sözlə insan dölünün ana bətnində başlamış həyatının dayandırılması ilə bağlı hüquqi aspektləri başa düşülür. Embrion haqqında müxtəlif hüquq institutlarının müxtəlif yanaşmaları mövcuddur. Məsələn, həmkarımın da qeyd etdiyi kimi müasir dünyada insan dölünün və embrion hüquqlarının tərifi və tanınması Avropa ölkələri arasında müxtəlifdir. Çünki hər bir ölkənin reproduktiv hüquqlar, abort və embrion tədqiqatları ilə bağlı öz qanunları və qaydaları var. Bəzi Avropa ölkələri döl və ya embrionu ayrıca qanuni hüquqlara malik olduqlarını nəzərə alaraq, hamiləlik anından etibarən ona hüquqi müdafiə verirlər. Bu ölkələrdə tez-tez abort və köməkçi reproduktiv texnologiyalarla bağlı daha sərt qaydalar var. Digər tərəfdən, bir sıra Avropa ölkələri dölə və ya embriona ayrıca qanuni hüquqlar vermir. Onlar ümumiyyətlə qadınların reproduktiv hüquqlarına və muxtariyyətinə üstünlük verir, abort xidmətləri və reproduktiv texnologiyalara daha geniş imkan verir. Bu ölkələrdə hamilə şəxsin hüquq və mənafeləri çox vaxt dölün və ya embrionun potensial hüquqlarından üstün tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, Avropa ölkələri də embrion tədqiqatlarına yanaşmada müxtəlifdir. Bəzi ölkələrdə xüsusi şərtlər altında insan embrionlarının iştirakı ilə tədqiqata imkan verən daha icazə verici qaydalar var, digərlərində isə bu cür tədqiqatlara daha sərt məhdudiyyətlər və ya açıq qadağalar var. Məsələn, İngiltərədə abort və embrion hüquqları ilə bağlı qanunvericilik bazası ilk növbədə 1967-ci il Abort Aktı və 1990-cı il İnsan Mayalanması və Embriologiya Aktı ilə tənzimlənir. 1967-ci il Abort Aktı, "hamiləliyin davam etdirilməsi hamiləliyin dayandırılmasından daha çox hamilə qadının fiziki və ya psixi sağlamlığının zədələnməsi riskini ehtiva edərsə" abortun qanuni olduğunu göstərərək, rifah anlayışını daha da irəli apardı. İngiltərədə bir tibb işçisi tərəfindən həyata keçirilən abort qanuni sayılır və iki həkim abort üçün xüsusi əsasların yerinə yetirildiyi ilə razılaşır. Ən çox rast gəlinən əsas budur ki, hamiləliyin davam etdirilməsi hamilə şəxsin fiziki və ya psixi sağlamlığı üçün risk yaradır. Xüsusilə İngiltərə qanunlarının üzərində bir qədər dayanmaq istərdim. Belə ki, İngiltərə qanunlarına görə ümumiyyətlə, hamiləliyin 24 həftəsinə qədər aborta icazə verilir. Lakin 1990-cı ildə İngiltərədə qəbul edilmiş “İnsan mayalanması və embriologiya” haqqında Qanuna görə insan embrionun ana bətnində hüquqları tanınmışdır. Bu qanun ciddi genetik xəstəliklərin ötürülməsinin qarşısını almaq məqsədilə müəyyən hallarda embrionların seçilməsini və skrininqini tənzimləyir. Sözügedən qanun aktı ana bətnində olan embrionlara açıq şəkildə hüquqlar verməsə də, onların yaradılması, saxlanması və köməkçi reproduksiya və tədqiqatda istifadəsi ilə bağlı məsuliyyətli və etik təcrübələri təmin etmək üçün hüquqi baza yaradır. Qeyd etmək vacibdir ki, doğulmamış uşaqların hüquqlarının tanınması və tənzimlənməsi milli səviyyədə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Bəzi ölkələr doğulmamış uşaq üçün hüquqi müdafiəni tanıyır, digərləri isə hamilə qadının hüquqlarını və muxtariyyətini üstün tuturlar. Doğulmamış uşaqların hüquqlarının nə vaxt və nə dərəcədə qorunmalı olduğunun müəyyən edilməsi çox vaxt müzakirə mövzusudur və yurisdiksiyalar arasında dəyişir. Bir sözlə fikrimi onunla tamamlamaq istərdim ki, həqiqətən də milli qanunvericiliyimizdə embrion və ya digər sözlə insan dölünün hüquqları tanınmamışdır deyə bilərik. Bir sıra alimlərin fikirləri ilə razılaşıram və bu barədə elmi əsərlərimdə də qeyd etmişəm ki, embrionun "tam inkişaf etmiş bioloji fərd" hesab oluna biləcəyi dəqiq həftəni müəyyən etmək çətindir, çünki inkişaf tədricən və davamlı bir prosesdir. Embriondan dölə keçid adətən hamiləliyin səkkizinci həftəsində baş verir. Bu mərhələdə bir çox əsas orqan sistemi formalaşmağa başlamış və embrionun əsas bədən quruluşu qurulur. Bununla belə, daha da böyümə və zəriflik hamiləlik boyu davam edir. Şəxsiyyətin müəyyən edilməsi və ya rüşeym nə vaxt tam inkişaf etmiş bir fərd hesab edilməli olması fəlsəfi, etik və hüquqi müzakirə mövzusudur. Fərqli mədəniyyətlər, dinlər və hüquq sistemləri bu mövzuda fərqli fikirlərə malik ola bilər.

Müsahibəmizin sonuna çatdıq. İcazənizlə yekunda hər ikinizə belə bir sualla müraciət edim. Tibb hüququ sahəsində mütəxəssis hüquqşünaslar olaraq selektiv abortun hansı neqativ nəticələrə səbəb ola biləcəyi və qarşısının alınması yolları barədə nə deyə bilərsiniz?

Kəmalə Məmmədova: Selektiv abort, söhbətimizin əvvəlində də danışıldığı kimi hamiləliyin dölün cinsiyyətnə görə dayandırılması zamanı baş verir. Bu təcrübə çox vaxt bir cinsi digərinə üstünlük verən mədəni, sosial və ya iqtisadi amillərlə idarə olunur. Selektiv abortun nəticələri fərqli ola bilsə də, burada ən əhəmiyyətli nəticələrdən biri əhali arasında gender balanssızlığının yaradılmasıdır. Bu, cəmiyyətdə qadın çatışmazlığına səbəb ola bilər, sosial dinamikaya təsir edə bilər və potensial olaraq zorakılıq və cinayətin artması kimi müxtəlif problemlərə yol aça bilər. Bununla yanaşı düşünürəm ki, təcrübə fərdlərə və icmalara dərin sosial və psixoloji təsir də göstərə bilər. Ayrı-seçkilik, damğalanma və əyri gender nisbəti cəmiyyətdə gərginliyə səbəb ola bilər və təsirə məruz qalanların psixi sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. Ən başlıcası selektiv abort bərabərlik hüququnun pozulması kimi qiymətləndirilə bilər. O, gender stereotiplərini gücləndirir və bir cinsə, adətən qadınlara qarşı ayrı-seçkilik yaradır. Məhz bu səbəbdən selektiv abortla mübarizə aparmaq üçün çoxşaxəli yanaşma lazımdır. Cinsi seçmə abortları qadağan edən qanunlar qəbul edilməli və tətbiq olunmalıdır. Buraya bu cür prosedurları yerinə yetirən tibb mütəxəssisləri üçün ciddi cəzalar və təsirə məruz qalan tərəflərin hüquqi müraciətə çıxışını təmin etmək daxildir. Selektiv abortun mənfi nəticələri haqqında maarifləndirmə təşviq edilməlidir. Qadınları iqtisadi, sosial və siyasi cəhətdən gücləndirən təşəbbüsləri dəstəkləmək lazımdır. Qadınlar bərabər imkanlara və statusa malik olduqda, oğlan uşaqlarına tələbat azala bilər, bu da selektiv abortların yayılmasını azalda bilər.

Hikmət Babayev: Həmkarımın qeyd etdiyi fikirlərə qatılaraq qısaca deyə bilərəm ki, selektiv abortlar cəmiyyətdə etik narahatlıq doğurur və bilavasitə gender əsaslı ayrı-seçkiliyin bir forması hesab olunur. Bu baxımdan selektiv abortun qarşısının alınması cəhdləri adətən hüquqi, sosial, təhsil və səhiyyə tədbirlərinin birləşməsini əhatə edir. Selektiv abortla mübarizə aparmaq və qarşısını almaq üçün gender əsaslı selektiv abortun qadağan edilməsi, gender və ya digər ayrı-seçkilik meyarlarına əsaslanaraq selektiv abortu açıq şəkildə qadağan edən qanunların qəbul edilməsi və tətbiqi, seçilmiş abortlarla məşğul olan və ya onları həyata keçirən tibb işçiləri və ya digər səlahiyyətli şəxslər üçün məsuliyyət xarakterli hüquqi nəticələrin müəyyənləşdirilməsi çox vacibdir. Bununla yanaşı selektiv abortun mənfi nəticələri və gender bərabərliyinin vacibliyi haqqında ictimaiyətin maarifləndirilməsi, qadın hüquqlarının əhəmiyyətini və cəmiyyətdə gender bərabərliyinin dəyərinin vurğulaması, şəxslərə ailənin ölçüsü və məsafəsi ilə bağlı məlumatlı qərarlar qəbul etmək imkanı vermək üçün ailə planlaması xidmətlərinə geniş çıxışın təmin edilməsi, doğulacaq uşaqları gözləyən valideynlərə hərtərəfli məlumat və dəstək vermək üçün prenatal baxım xidmətlərinin gücləndirilməsi, mədəni normaların, inancların və təcrübələrin müzakirəsi çərçivəsində açıq dialoqların təşkili, ailələri dəstəkləyən və gender əsaslı selektiv aborta yol açan iqtisadi təzyiqləri yüngülləşdirən sosial rifah proqramlarının hazırlanması olduqca mühümdür. Həmçinin qərəzsiz qayğı göstərməyin və hamilə qadınların muxtariyyətinə hörmət edilməsinin vacibliyini vurğulayaraq, tibb işçilərinin təlimlərinin artırılması, ayrı-seçkilik və selektiv abortdan açıq şəkildə çəkindirən peşəkar davranış qaydalarının hazırlanması və tətbiqi, müdaxilələrə ehtiyac duyulan tendensiyaları və sahələri müəyyən etmək üçün selektiv abort hallarının monitorinqi və hesabatı üçün sistemlərin təşkili, gender əsaslı ayrı-seçkilik və selektiv abortla mübarizə aparmaq, ən yaxşı təcrübələri və resursları bölüşmək üçün beynəlxalq əməkdaşlığın təşviqi, çətin qərarlarla üzləşən gələcək valideynlər üçün ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi və məlumatlı qərar qəbul etməyin vacibliyinin təbliği, hər iki cinsin dəyərini cəmiyyətdə dərk etmək üçün gender bərabərliyi üzrə təhsili məktəb kurikulumlarına inteqrasiya olunması kimi üsulların qanuniləşdirilməsi mühümdür. Mənim fikrimcə selektiv abortların qarşısının alınması yolları adətən hüquqi, sosial, təhsil və səhiyyə tədbirlərinin məcmusunu əhatə edir. Belə ki, selektiv aborta səbəb yaradan müraciətlərin hüquqi, sosial, mədəni və səhiyyə ölçülərini əhatə edən hərtərəfli və çoxşaxəli səyləri ehtiva etdiyini qəbul etmək çox vacibdir. Hakimiyyət orqanları, icmalar, səhiyyə mütəxəssisləri və hətta beynəlxalq təşkilatlar arasında əməkdaşlıq effektiv və davamlı həllərin yaradılması üçün əsas meyardır. Gender bərabərliyi haqqında müsbət fikirləri təbliğ etmək və stereotiplərə meydan oxumaq üçün mediadan geniş istifadə olunmalıdır. Media cəmiyyətdəki münasibətlərin formalaşmasında güclü rol oynaya bilər və məsuliyyətli reportajlar selektiv abortlara imkan yaradan mədəni qərəzlərin qarşısını almağa kömək edə bilər. Son cümləmlə vurğulayım ki, selektiv abortla mübarizə yuxarıda sadalanan bu təcrübənin əsas səbəblərini və nəticələrini aradan qaldırmaq üçün vahid və güclü dövlət siyasəti, bu əməli işdə ictimaiyyətin cəlb edilməsi və maarifləndirmə kampaniyalarını əhatə edən koordinasiyalı fəaliyyətin tətbiq olunması gələcək nəsilləri xilas edə bilər.