Mediasiyanın alətləri

Uğurlu mediasiyanın nəticəsi barışıq sazişidir. Bəs, mediasiyanın uğuruna təsir göstərən əsas amillər hansılardır?

Birincisi, mediasiya prosesinin prinsipləri: neytrallıq, bərabərlik, könüllülük və məxfilik.

Neytrallıq tərəflərin hər birinə qarşı müstəqil, qərəzsiz münasibətin saxlanması və prosesdə tərəflərin bərabər iştirak imkanının təmin edilməsindən ibarətdir.Təbii ki,mediator üçün də insan faktoru mövcuddur və onun münaqişə edən tərəfin davranışının düzgün və ya ədalətli olması barədə öz qiymətləndirmələri ola bilər. Bununla belə, mediator öz hiss və fikirlərini mediasiya prosesindən kənarda qoymalıdır. Tərəflər özlərinə qarşı rəğbət və ya qərəzli münasibət hiss etməməlidirlər. Peşəkar mediatorların bir qaydası var - prosesə “boş” getmək, yəni tərəflərlə bağlı “fikirsiz” “rəysiz”. Əgər mediator bunu hiss etmirsə,onun neytral qalması çətindir, o, prosesi aparmaqdan imtina etməlidir.

Tərəflərin bərabərliyi o deməkdir ki, prosesdə heç bir tərəfin prosessual üstünlüyü yoxdur,onlara fikirlərini bildirmək, sualları müəyyən etmək, danışıqlar aparmaq, təkliflər irəli sürmək, onların məqbulluğunu qiymətləndirmək, müqavilənin hazırlanmasında iştirak etmək və mediatorla fərdi iş üçün vaxta malik olmaqda bərabər imkanlar yaradılır.

Könüllülük mediasiyanı məhkəmə prosesindən fərqləndirir, mübahisə edən tərəflərin bu prosesə daxil olması könüllüdür və mediator sərbəst şəkildə seçilir.

Heç kim mediasiyaya məcbur edilə bilməz,tərəflər hər hansı səbəbdən mediasiya istəmədikdə, prosesin istənilən mərhələsində ondan imtina edə və danışıqları dayandıra bilərlər. Bu prinsip həm də bütün proses boyu qərarların qəbul edilməsində özünü göstərir; qərarlar yalnız tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə qəbul edilir.

Məxfilik - prosesin içində baş verən hər şeyi əhatə edir.Məxfilik mediasiya prosesini açıq icraat prinsipi ilə aparılan məhkəmədən fərqləndirir. Mediatorun iş prosesində saxladığı bütün qeydlər məhv edilir. Əgər iş məhkəməyə qədər gedirsə, mediator şahid qismində dindirilə bilməz.Məlumatı bildirən şəxsin xüsusi icazəsi olmazsa ,mediatorun bir tərəfdən aldığı məlumatı digər tərəfə çatdırmaq hüququ yoxdur.

Mediasiya prosesində baş verənlər,səslənən fikirlər, təkliflər, rəylər nəinki mediator, həm də prosesin digər iştirakçıları tərəfindən məxfi saxlanılmalıdır.

Lakin mediasiya prosesində törədilmiş və ya hazırlanan cinayətlər haqqında əldə edilmiş məlumat, təbii ki, “məxfilik çətiri” altına girmir.

Bəs sadaladığımız prinsiplərdən başqa,prosesin müvəffəqiyyətinə nələr təsir edir?

Bu amillərdən ən başlıcası həm də mediatorun şəxsi keyfiyyətləri və bacarıqlarıdır. Bu bacarıqlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- dinləmək və təhlil etmək bacarığı; öz fikirlərini aydın ifadə etmək bacarığı, təfəkkürün və davranışın çevikliyi, öz duyğularını idarə etmək və təzyiq etməmək bacarığı

Aktiv dinləmə.

Aktiv dinləmə, eşitdiklərinizin düzgün qavranılmasını təsdiq etməyə imkan verən bir növ əks əlaqədir.

Aktiv dinləmə üsullarının əsas növləri bunlardır: parafraz və ya əks-səda texnikası, ideyanın inkişafı, ümumiləşdirmə.

1. Exo(əks səda) texnikası

Bu texnika həmsöhbətdən eşidilən ayrı ayrı sözlərin və ifadələrin mahiyyətini dəyişmədən bu sözlərin və ifadələrin təkrarlanmasıdır.Bu texnikadan ən çox insanı danışdırmaq lazım olanda istifadə olunur.

Məsələn,həmsöhbətiniz söhbətində “yavaşlayır” “lağ-lağı ilə” danışır,uzun fasilələr edir. Bu zaman təkrarlanan sözlər sual və ya yarım ifadənin yarımsual şəklində təkrarlanmalıdır. Bu texnika insanı hekayəni davam etdirməyə sövq edir, bununla da sona qədər danışmağı asanlaşdırır.

Əslində iki növ əks-səda texnikası var:

- Emosiyaları əks etdirən əks-səda.

- Məzmunu əks etdirən əks-səda.

Parafraz eşidiləni daha yaxşı başa düşmək üçün onun izahı və ya təfsiridir. Yəni, parafrazın əsas məqsədi məlumatı aydınlaşdırmaqdır.

"Sənin fikrincə…"

“Başqa sözlə, siz hesab edirsiniz ki,

"Başa düşdüyüm kimi..."

"Başqa sözlə...",

"Sənin fikrincə..",

"Səni başa düşdüyüm qədər..."

"Sizcə" belə..."

İdeyanın inkişafı

Həmsöhbət tərəfdaşın sözlərindən məntiqi nəticə çıxarır və ya ifadəsinin səbəbləri ilə bağlı bir fərziyyə irəli sürür:

- “Görünür, ona görə ki...”,

– Dedikləriniz əsasında, onda...

Lakin mediasiyada bu texnikadan çox nadir hallarda istifadə olunur, çünki bəzən onun tətbiqi qeyri-dəqiqilik yarada bilər və ya tərəfdaşın ifadəsinin semantik sahəsini təhrif edə bilər.

Xülasə.

Bu, “natiqin” əsas ideya və hisslərinin xülasəsidir.
Bu texnika söhbətin fraqmentlərini vahid bütövlükdə birləşdirməyə kömək edir.

Xülasə məlumatı bloklara ayırmağa, vurğulamağa kömək edir. Xülasə parafrazdan onunla fərqlənir ki, parafrazda biz həmsöhbətin nitqini ancaq öz sözlərimizlə təkrarlayaraq diqqətliliyimizi göstəririk. Mediator özü az danışıb daha çox sual verməlidir. Sual mediatorun ən çox istifadə etdiyi vasitələrdən biridir və dildə danışılan və ya yazılan bir cümlə ilə ifadə olunan düşüncə formasıdır. Bir şey soruşmaq, maraqlandıran məlumatı almaq istəyidir.Suallar naməlumlara körpü qurur. Bu naməlum, cazibədar, bəzən isə qorxulu görünə bilər.

"Sual" qeyri-müəyyənlik şəraitində axtarışın olmasını nəzərdə tutur. Suallar açıq və qapalı suallara bölünür. Açıq suallar qapalı suallardan daha çox məlumat almaq imkanı verir. Bu, qapalı suallarda olduğu kimi açıq suala birmənalı bəli-yox cavabının olmaması ilə bağlıdır. Sualların bir də "Alternativ" sual kimi bir növü vurğulanır.Bu sual növü mediasiyada ideyaların yaradılmasını təşviq etmək və bununla da tərəflərə onlar üçün ən məqbul razılaşmanı hazırlamaqda kömək etmək məqsədi güdür. Bu suallar adətən "Bəs əgər...” formasında verilir.

Eyni zamanda mediatorun əzmi və səbri məqsədə çatmaqda kömək edr.Mediator tənqidlərə və rəqabət mühitinə dözümlü olmalıdır.

Bəs mediatora nə mane olur?

Avtoritar davranış, öz fikrinə “fiksasiya”, insanlarla əlaqə qura bilməmək, hər kəsə öyrətmək istəyi və özünə inam, başqaları üçün nəyin doğru olduğunu bilməmək.

Mübahisələrin həlli proseduru zamanı mediator yadda saxlamalıdır ki, qavrayış reallığı dərk etməyin əsas prosesidir və hər insanın dünyaya öz baxışı var.

Əslində, daha əvvəl izah edilən vasitələrdən istifadə edərək, tərəflərə imkan vermək lazımdır problemli məsələlərlə bağlı bəyanatlarında demək istədiklərini desnilər və eşidildiklərinə əmin olsunlar.Beləliklə, mediasiya prosesində təsirli ünsiyyət qurulacaqdır.

Ünsiyyət, öz növbəsində, insanlar arasında informasiya mübadiləsindən ibarət olan, eləcə də tərəfdaşlar tərəfindən bir-birinin qavranılması və anlaşılması- qarşılıqlı əlaqə üsuludur.

Ünsiyyətin komponentləri bunlardır:

Mesaj - dilin ideya və məna kəsb edən,ünsiyyət üçün yararlı kiçik elementi.

Dialoq - iki və ya daha çox adamın söhbətində şifahi və ya yazılı bəyanatların (iradların) mübadiləsi forması.
Rapport – bir insan və ya bir qrup insanla qarşılıqlı anlaşma və etimadı ehtiva edən xüsusi kontaktın qurulmasıdır.

Baxış nöqteyi-nəzəri – subyektin ətrafında baş verən hadisələrə qiymət verdiyi həyati mövqeydir.
Kompliment -tərifin xüsusi formasıdır, bəyənilmə, hörmət, tanınma və ya heyranlıq ifadəsidir; mehriban, xoş sözlər, yaltaq baxış və s.

Maraq - insanın koqnitiv ehtiyaclarının emosional təzahürüdür. Maraqların təmin edilməsi güclənməyə və inkişafa səbəb ola bilər. Maraqın təmin olunmaması depressiyaya gətirib çıxara bilər.

Ünsiyyət aşağıdakı növlərə bölünür:

- Şifahi ünsiyyət iki və ya daha çox qarşılıqlı əlaqəni ifadə edir. Koqnitiv və ya affektiv-qiymətləndirici xarakterli məlumat mübadiləsindən ibarət olan daha çox insan insan nitqindən işarə sistemi, təbii səs kimi istifadə edir. Nitq ən universal ünsiyyət vasitəsidir, çünki məlumat nitq vasitəsilə ötürüldükdə onun mənası ən az itirilir.

- Qeyri-verbal ünsiyyət fərdlər arasında sözlərdən istifadə etmədən qarşılıqlı əlaqədir (görüntülər, intonasiyalar vasitəsilə bir-birinə məlumat və ya təsir,
jestlər, mimikalar, pantomima), Belə "ünsiyyət" aləti insan orqanizmidir ki, onun geniş çeşidli vasitələri və daxil olan məlumatların ötürülməsi və ya mübadiləsi vasitələri var. İnsanlar arasında qeyri verbal ünsiyyətin işçi adı “ bədən dili”dir. Psixoloqlar hesab edirlər ki, qeyri-verbal ünsiyyət siqnalların düzgün təfsiri effektiv ünsiyyət üçün ən vacib şərtdir. Mediasiya prosedurunun təşkili və aparılması prosesində mediator verbal və qeyri-verbal ünsiyyət vasitələrini nəzərə almalıdır.

Mediator mediasiya prosesinin təşkilatçısı olduğundan bu proseduru idarə etməyi bacarmalıdır. Ən məqbul idarəetmə üsulu inandırmadır, çünki o, həm tərəflərin, həm də mediatorun hərəkətlərinin rasionallığna əsaslnaır. Digər idarəetmə üsullarına gəldikdə isə bu üsulları heç də həmişə müsbət nəticələrə səbəb ola bilməyən manipulyasiyalara aid etmək olar.

İlhamə Həsənova, təlimçi mediator

Media Şurası Etika Komitəsinin sədri

Bakı 2 saylı Mediasiya Təşkilatının rəhbəri