ƏDV-nin dövriyyə əsasında hesablanması: Vergi orqanının hüquqi səhvləri və icraat pozuntuları

Son dövrlərdə vergi orqanları tərəfindən ƏDV dövriyyəsi üzrə mübahisəli və qanunvericiliyə uyğun olmayan qərarlar qəbul edilməsi vergi ödəyicilərinin hüquqlarının pozulmasına səbəb olur. Xüsusilə, dövriyyənin mülahizə əsasında müəyyən olunması və bunun əsasında ƏDV-nin hesablanması praktikası, Vergi Məcəlləsinin və inzibati icraatın əsas prinsiplərinə ziddir. Aşağıda təqdim olunan təhlildə bu tip hallar konkret maddələrə və hüquqi arqumentlərə əsasən araşdırılır.

Vergi Məcəlləsinin 166-cı maddəsinin pozulması

Belə ki, qeyd edilən işlərdə vergi orqanı tərəfindən vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi alış aktları, qaimələr və invoys sənədləri əsasında satış dövriyyəsi "müəyyən edilir" və bunun əsasında ƏDV hesablanır. Halbuki, Vergi Məcəlləsinin 166.1-ci maddəsinə əsasən, vergi tutulan əməliyyatın vaxtı təqdim edilən mallar, işlər və xidmətlər üçün ödəmənin aparıldığı vaxtdır.

166.1-ci maddənin alt bəndləri konkret olaraq aşağıdakı halları müəyyən edir:

1.1: nağd pul vəsaitini aldığı, nağdsız ödəmədə isə pul vəsaitinin bankda onun hesabına və ya sərəncamçısı ola biləcəyi hesaba, yaxud göstərilən vəsaiti almaq hüququna malik olacağı hesaba daxil olduğu vaxt;

1.3: Debitor borclar üzrə - iddia müddətinin bitdiyi vaxt.

Bu müddəalar göstərir ki, ƏDV yalnız faktiki olaraq ödənişin həyata keçirildiyi andan etibarən hesablanmalıdır. Əgər ödəniş edilməmişdirsə və yalnız debitor borc yaranmışdırsa, bu zaman ƏDV tutulan əməliyyat iddia müddəti başa çatdıqdan sonra baş verir. Belə olan halda, 2024-cü ildə (Misal olaraq) yaranmış debitor borc üçün vergi orqanı ən tez 2027-ci ildə ƏDV üzrə hesablama apara bilər (iddia müddətinin dayandırılması və ya kəsilməsi hallarını istisna etməklə).

İddia müddəti və Mülki Məcəllə ilə əlaqə

Mülki Məcəllənin 372-ci maddəsinə əsasən, başqa şəxsdən hər hansı hərəkəti yerinə yetirməyi və ya yerinə yetirməkdən çəkinməyi tələb etmək hüququna müddət şamil edilir. Hüququ pozulmuş şəxsin iddiası ilə hüququn müdafiəsi üçün müddət iddia müddəti sayılır.

ƏDV-nin müəyyən olunmasında debitor borcun hüquqi mahiyyəti və bu borc üzrə iddia müddətinin müəyyənləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Mülki Məcəllənin 373-cü maddəsinə əsasən:

- Ümumi iddia müddəti – 10 ildir;

- Müqavilə tələbləri üzrə – 3 il;

- Daşınmaz əşyalarla bağlı müqavilə tələbləri üzrə – 6 il;

- Vaxtaşırı icra olunan öhdəliklər üzrə – 3 il.

Praktikada vergi orqanı bu müddətləri nəzərə almadan, debitor borc üzrə iddia müddətinin tamamlanmasını gözləmədən ƏDV hesablaması aparır ki, bu da Vergi Məcəlləsinin 166.1.3-cü maddəsinə ziddir.

Ümumiyyətlə vergi tutma prosesi bir neçə halın bir yerdə eyni vaxtda mövcud olduğu hallarda baş verir. Vergi o halda müəyyən edilmiş hesab olunur ki, bu zaman vergi ödəyicisi və aşağıdakı vergitutma elementləri müəyyən edilmiş olsun:

- vergitutma obyekti;

-vergitutma bazası;

- vergi dövrü;

- vergi dərəcəsi;

- verginin hesablanması qaydası;

- verginin ödənilməsi qaydası və müddəti

- Debitor borc anlayışı və ƏDV-nin kassa üsulu ilə hesablanması

Debitor borc – hüquqi və ya fiziki şəxsin qarşı tərəfdən olan alacağıdır. Bu, aktiv sayılır və mühasibat balansında əks etdirilir. ƏDV-nin kassa üsulu ilə hesablanması dedikdə, ödənişin faktiki həyata keçirilməsi əsas götürülür.Belə olduqda, ƏDV hesablaması üçün ya ödəniş kassaya daxil olmalı, ya da debitor borc üzrə iddia müddəti tamamlanmalıdır. Bu hallar baş vermədiyi təqdirdə, vergi tutulan əməliyyatın baş verməsi hüquqi baxımdan mümkün deyil.

Həzi Həzizadə

Vəkillər Kollegiyasının üzvü